TÜRKÇEDE EŞ SESLİ SON ÇEKİM EDATI bile VE KUVVETLENDİRME EDATI bile

Yıl 2018, Cilt: 12 Sayı: 23, 7 - 21, 30.11.2018

Mustafa Öner

Öz

Batı Türkçesinin ilk metinlerinde, “birlikte, beraber” anlamında çok yaygın biçimde görülen bile sözünün kökeninin Eski Türkçe birle biçimine dayandığı açıktır. Tarama Sözlüğü içinde üç anlamı bulunan çok anlamlılaşmış (polisemik) bile “1. Birlikte, beraber. 2. Dahi, de. 3. İle” biçiminde verilen edatın örneklerine bakınca, Eski Türkçe birle biçiminden /r/ ünsüzünün zayıflaması (reduction) ile oluştuğu anlaşılıyor. XI. yüzyılda birle ve bile biçimlerinin aynı sıklıkta kullanıldığı veriler, /r/ ünsüzünün
epeyce erken bir çağda zayıflayıp düştüğünü gösterir. Bun un yanı sıra kökenleri farklı olan ET birle ve Oğuzca ile “birlikte, beraber, ile” edatlarının +n vasıta kalıplaşmasıyla genişleyen birlen ~ ilen şekilleri de vardır. Batı Türkçesinin ilk yüzyıllarında bağlama edatı olarak kullanılan arkaik bile “ile” edatıyla eş sesli (homonym) olan bile “dahi, da” edatı daima bağlama ve özellikle de kuvvetlendirme işlevinde olmuştur. Makalede özellikle bile kuvvetlendirme edatının kullanımı ve kökeni sorununa odaklanılmaktadır. İncelemeden çıkan sonuca göre, Batı Türkçesi başlarında görülen arkaik bile “ile” bağlama edatı ile hâlen Türkiye Türkçesinde kullanılan bile “dahi, da” kuvvetlendirme edatı, kökenleri, söz dizimindeki morfolojileri ve anlamları bakımından farklı olan, eş sesli sözler olarak kabul edilmelidir.

Anahtar Kelimeler

ESKİ TÜRKÇE, TÜRKÇE ÇEKİM MORFOLOJİSİ, bile kuvvetlendirme edatı

Kaynakça

• SEVORTYAN, E. V. (1980). Etimolojiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov, Obşçetyurkskih i mejtyurkskih osnovı na bukvı “V”, “G”, i “D”. Moskva: İzdatel’stvo Nauka.
• ŞÇERBAK, A. M. (1987). Oçerki po sravnitel’noy morfologii tyurkskix yazıkov (Nareçie, slujebnye çasti reçi, izobrazitel’nya slova), Leningrad: İzd. Nauka.
• ŞÇERBAK, A. M. (1994). “Türkçe Morfoloji Tarihini İnceleme Meselesine Dair”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1989, 317-321.
• ŞİRİN, Hatice (2015). Kül Tigin Yazıtı, Notlar. İstanbul: “Bilge Kültür ve Sanat”
• TEKİN Talat (1968) A Grammar of Orkhon Turkic. Indiana University, Bloomington.
• TEMİR, Ahmet (1956a). Die Konjunktionen und Satzeinleitungen im Alt-Türkischen –I. Oriens, Vol. 9, No. 1, 41-85.