Eski Uygurcada Zaman Adlarında Süreklileşme

Yıl 2022, Cilt 16, Sayı 30, 1 - 19, 31.05.2022

Ferruh AĞCA

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1086053

Öz

Dünyada var olan her bir dil, evreni zaman boyutuyla anlayıp algılamak için zaman mefhumunu bir bütün halinde ya da dilimlerle ifade eden sözcüklere sahiptir. Zaman mefhumunu ifade etmek üzere dünyadaki her dilde daha az ya da çok zaman sözcükleri vardır. Bununla birlikte diller, zamanın hangi esaslara göre taksim edileceği ve adlandırılacağı konusunda farklı davranmaktadır. Zira toplulukların sosyokültürel özellikleri ile dillerindeki zaman mefhumunun taksimatı ve adlandırılması arasında doğrudan bir ilgi vardır ve diller arasındaki zamanın adlandırılışı ve taksimatı ile ilgili farklılıklar, bu sosyokültürel özelliklere dayanmaktadır. Dillerin tarihinde, zamanın taksimatı ve adlandırılışından daha sonraki bir evrede gerçekleştiği tahmin edilen zamanda süreklileşme ise, diller arasında daha belirgin farklılıklar göstermektedir. Hatta Türk dili gibi tarih boyunca farklı bölgelerde çeşitli kültürlerle temas etmiş dillerde zaman adlarında süreklileşme stratejisi, dönemsel olarak dahi farklılık gösterebilmektedir. Bu makalede, Eski Uygurca metinlerde kün, ay ve yıl temel zaman adlarında görülen süreklileşme yapıları üzerinde durulacak, Türk dilinin diğer tarihsel dönemlerinde görülmeyen sürekli zaman yapıları, yapısal ve anlamsal olarak ele alınıp değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Uygurca, Eski Türklerde Zaman, Zaman Adları, Süreklileşme.

Duration in Time Names in Old Uyghur

Öz

Every language that exists in the world has words that express the concept of time as a whole or in slices in order to understand and perceive the universe with the dimension of time. There are more or less time words in every language across the world to express the notion of time. However, languages behave differently with regards to on which basis time is divided and named. Because there is a direct relationship between the sociocultural characteristics of the communities and the division and naming of the notion of time in their languages, and the differences in the naming and division of time between languages are based on these sociocultural properties. In the history of languages, continuation in time, which is estimated to occur at a later stage than the division of time and naming, shows more distinct differences between languages. Even in languages that have come into contact with various cultures in different regions throughout history, such as Turkic language, the strategy of continuation in time names may even differ periodically. In this article, the continuation structures seen in the basic time names kün “day”, ay “month” and yıl “year” in the Old Uyghur texts will be emphasized, and the durative time structures that are not seen in other historical periods of the Turkish language will be discussed and evaluated structurally and semantically.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Old Uyghur, Time in Old Turks, Time Names, Duration

Kaynakça

• ARAT, Reşit Rahmeti (1987a). “Türklerde Tarih Zaptı”. Reşid Rahmeti Arat Makaleler Cilt I (Haz. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 156-164.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1987b). “Türklerde Zaman ve Vakit Tesbiti”. Reşid Rahmeti Arat Makaleler Cilt I (Haz. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 165-179.
• AY → KAYA, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK Yayınları 607.
• AYDIN, Erhan (2017). Orhon Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
• AZILI, Kenan (2020). Ana-Oğuzca Durum Morfemleri –İç Rekonstrüksiyon Bağlamında Bir İnceleme-. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• BAZIN, Louis (2011). Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri (Çev. Vedat Köken). Ankara: TDK Yayınları.
• BT 1 → HAZAI, Georg; ZIEME, Peter (1970). Fragmente der uigurischen Version des ‘Jin’gangjing mit den Gâthâs des Meister Fu’. Nebst einem Anhang von T. Inokuchi. Berlin, (Berliner Turfan-Texte I).
• BT 2 → RÖHRBORN, Klaus (1971). Eine uigurische Totenmesse. Text, Übersetzung, Kommentar. Berlin, (Berliner Turfan-Texte II).
• BT 3 → TEZCAN, Semih (1974). Das uigurische Insadi-Sutra. Berlin, (Berliner Turfan-Texte III).
• BT 7 → KARA, Georg; ZIEME, Peter (1976). Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung. Berlin: Akademie Verlag (Berliner Turfan-Texte VII).
• BT 8 → KARA, Georg; ZIEME, Peter (1977). Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas “Tiefer Weg” von Sa-skya Panṭita und der Maŋjuśīnāmasamgīti. Berlin: Akademie Verlag (Berliner Turfan-Texte VIII).
• BT 13 → ZIEME, Peter (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. Berlin, (Berliner Turfan-Texte XIII).
• BT 18 → ZIEME, Peter (1996). Altun Yaruq Sudur, Vorworte und das erste Buch. Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsûtra (Suvarnaprabhāsottamasūtra). Turnhout, (Berliner Turfan-Texte 18).
• BT 23 → ZIEME, Peter (2005). Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Turnhout.
• BT 25 → WILKENS, Jens (2007). Das Buch von der Sündentilgung. Berlin: Akademie Verlag (Berliner Turfantexte 25).
• BT 26 → KASAI, Yukiyo (2008). Die Uigurischen Buddhistischen Kolophone. Turnhout: Brepols (Berliner Turfantexte 26).
• CLAUSON, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• DLT → ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU, Ziyat (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş – Metin – Çeviri – Notlar – Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• ERASLAN, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (2008). “La Enklitiği ve Türkçede Bir “Pekiştirme Enklitiği” Teorisi”. Dil Araştırmaları, 2: 35-56.
• ERDAL, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• ERDAL, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill Handbook of Oriental Studies.
• GT → KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1989). Gülistan Tercümesi. Ankara: TDK Yayınları.
• HamTouHou → HAMILTON, James (1986). Manuscrits ouıgours du IXe-Xe siécle de Touen-houang. T. 1-2, Paris.
• HASPELMATH, Martin (2008). “Terminology of Case”. The Oxford Handbook of Case (Edt. Andrej Malchukov and Andrew Spencer). New York: Oxford University Press, 513-517.
• Hochzeit → ZIEME, Peter (1981). “Ein Hochzeitssegen uigurischer Christen”. Scholia, Beiträge zur Turkologie und Zentralasienkunde, Annemarie von Gabain zum 80. Geburtstag (Edt. K. Röhrborn, H. W. Brands). Wiesbaden: 221-232.
• HT 3 →RÖHRBORN, Klaus; ÖLMEZ, Mehmet (2001). Die alttürkische Xuanzang-Biographie III. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• HT 7 →RÖHRBORN, Klaus (1991). Xuanzangs Leben und Werk, Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• HT 10 →TEZCAN, Semih (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi, X. Bölüm. Ankara.
• Huast → ÖZBAY, Betül (2019). Huastuanift, Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: TDK Yayınları.
• IrkB → TEKİN, Talat (1993). Irk Bitig The Book of Omens. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• KB → ARAT, Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK Yayınları.
• KE → ATA, Aysu (1997). Kısasü’l-Enbiya. Ankara: TDK Yayınları.
• KP → HAMILTON, James (1998). İyi ve Kötü Prens Öyküsü (Çev. Vedat Köken). Ankara: TDK Yayınları.
• M I → LE COQ, Albert von (1912). Türkische Manichaica aus Chotscho I. Berlin.
• M III → LE COQ, Albert von (1922). Türkische Manichaica aus Chotscho III. Berlin.
• Maitr → TEKİN, Şinasi (1980). Maitrisimit Nom Bitig. Die Uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāsika-Schule. 1. Teil: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen, 2. Teil: Analytischer und lücklaufiger Index. Berliner Turfantexte IX, Berlin.
• NAESS, Ashild (2008). “Varieties of Dative”, The Oxford Handbook of Case (Edt. Andrej Malchukov and Andrew Spencer). New York: Oxford University Press: 572-580.
• Pothi → CLARK, Larry (1982). “The Manichean Turkic Pothi-Book”. AoF, 9: 145-218.
• RÖHRBORN, Klaus (2017). Uigurisches Wörterbuch (UW II), Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, -Neubearbeitung-, II. Nomina – Prenomina – Partikeln, Band 2: aš – äžük. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• SadDharm →TEKİN, Şinasi (1980). Buddhistische Uigurica der Yüan Zeit. 1. HSIN Tözin Okıdtaçı Nom, 2. Die Geschichte von Sdaprarudita und Dharmodgata Bodhisattva, Budapest.
• ŞİRİN, Hatice (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Totenbuch →ZIEME, Peter; KARA, György (1978). Ein uigurisches Totenbuch, Naropas Lehre in uigurischer Übersetzung. Budapest: Akadémiai Kiadó.
• TS III → Tarama Sözlüğü (2019). Ankara: TDK Yayınları.
• TT I → BANG, Willi; GABAIN, Annemarie von (1929). Türkische Turfan Texte I. Berlin: ABAW.
• TT II → BANG, Willi; GABAIN, Annemarie von (1929). Türkische Turfan Texte II. Berlin: ABAW.
• TT III → BANG, Willi; GABAIN, Annemarie von (1930). Türkische Turfan Texte III. Berlin: ABAW.
• TT V → BANG, Willi; GABAIN, Annemarie von (1931). Türkische Turfan Texte V. Berlin: ABAW.
• TT VI → BANG, Willi; GABAIN, Annemarie von; ARAT, Reşit Rahmeti (1934). Türkische Turfan Texte VI. Berlin: ABAW.
• Üçİtig → BARUTÇU-ÖZÖNDER, F. Sema (1998). Abidarim Kıınlıg Koşavarti Şastirtakı Çınkirtü Yörüglerning Kıngurüsinden Üç İtigsizler, Giriş, Metin, Tercüme, Notlar, İndeks XXX Levha. Ankara: TDK Yayınları.
• WILKENS, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen / Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen. ZIEME, Peter (1992). Religion und Gesellschaft im Uigurischen Königreich von Qočo, Kolophone und Stifter des alttürkischen buddhistischen Schrifttums aus Zentralasien. Germany: Verlag für Sozialwissenschaften.