Anlam Bilimsel Bir Fiil Kategorisi Olarak Mental Fiiller

Yıl 2022, Cilt: 16 Sayı: 30, 115 - 137, 31.05.2022

Gökçen Bilgin Aksoy

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1088067

Cited By: 2

Öz

Bir dilin söz varlığının önemli bir kısmını oluşturan ve evrensel sözlük kategorilerinden biri olan fiiller; biçim bilgisel, söz dizimsel ve anlam bilimsel özelliklerine göre sınıflandırılabilir. Modern dil bilimi çalışmalarında fiiller, cümlenin temel unsurudur ve cümlede yönetici konumundadır. Dolayısıyla fiil sınıfları da fiillerin ilişkili oldukları üyeler ve bu üyelerin semantik rolleri ile tanımlanır. Mental fiiller de bu çalışmaların bir kısmında bir fiil kategorisi olarak yer alır ve söz dizimsel davranışları ile betimlenir. Türkiye’de yapılan mental fiil çalışmalarında ise genellikle mental fiillerin mental süreçler temelinde kendi içerisinde sınıflandırılması üzerinde durulur ve alt süreç türlerine ait fiil listeleri verilir. Ancak böyle bir yaklaşım, Türkçe mental fiil sınıfının anlam bilimsel özelliklerini tüm yönleriyle açıklamak için yeterli değildir. Bu çalışmada öncelikle Türkiye’de ve dünyada yapılan dil bilimi çalışmalarında mental fiil kategorisi ile ilgili oluşturulan kavramsal çerçeve değerlendirilmiş ve ardından istem kuramı kısaca açıklanarak durum dil bilgisi ışığında Türkçe mental fiil tamlayıcılarının semantik rolleri belirlenmiştir. Bununla birlikte Türkçe mental filllerin semantik katılanları ile incelendiğinde kurabileceği anlam bilimsel yapılara dikkat çekilmiştir. Mental fiil kategorisinin anlam bilimsel özelliklerinin mental fiillerin disiplinler arası bir konu olması sebebiyle hem bilişsel psikolojinin zihinsel süreçlerle ilgili sunduğu veriler hem de dil bilimsel yaklaşımlardan hareketle ele alınması gerekir. Çalışmada Türkiye’deki araştırmalarda sunulan mental fiil listeleri bu bakış açısıyla değerlendirilmiştir. Böylece Türkçenin gerek tarihî lehçeleri gerekse çağdaş lehçeleri ile ilgili yapılacak mental fiil çalışmalarına katkıda bulunmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

mental fiiller, istem bilgisi, semantik rol, zihin kavramı

Mental Verbs as a Semantic Verb Category

Öz

Forming an important part of the vocabulary of a language and being one of the universal dictionary categories, verbs can be classified by their morphological, syntactic and semantic features. In modern linguistics studies, verbs are the basic element of the sentence and are in the executive position in the sentence. Therefore, verb classes are defined by the members they are associated with and the semantic roles of these members. Mental verbs are also included as a verb category in some of these studies and described with their syntactic behaviors. On the other hand, the classification of mental verbs on the basis of mental processes is emphasized and verb lists belonging to sub-process types are given in mental verb studies conducted in Turkey. However, such an approach is not sufficient to explain the semantic features of Turkish mental verb class with its all aspects. In this study, first of all, the conceptual framework created for the mental verb category in linguistic studies conducted in Turkey and in the world were evaluated, and later on, by briefly explaining the valency theory, semantic roles of Turkish mental verb complements were determined in the light of case grammar. In addition to this, attention has been drawn to semantic structures that can be formed by Turkish mental verbs when they are analyzed with their semantic arguments. Since mental verbs are an interdisciplinary subject, semantic features of the mental verb category must be discussed based on both the data presented by cognitive psychology about mental processes and linguistic approaches. In this study, mental verb lists presented in studies in Turkey were evaluated from this point of view. Thus, it is aimed to contribute to mental verb studies to be carried out on both the historical and contemporary dialects of Turkish.

Anahtar Kelimeler

mental verbs, valency information, semantic role, concept of mind

Kaynakça

• ACAR, Ergün (2019). “Codex Cumanicus’ta Bulunan Mental Fiillerin Günümüz Anadolu Ağızlarındaki Kullanımları Üzerine”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8/3: 1276-1292.
• ALTINÖRS, S. Atakan (2018). “Zihin-Beden Problemine Searle’ün Yaklaşımı”. Temaşa Felsefe Dergisi, 9: 39-59.
• AYDIN ÖZKAN, Işıl (2018). Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem. Ankara: Gece Akademi.
• AYDOĞMUŞ, Erdal (2021). “Özbek Türkçesinde mental fiiller”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 22: 135-151.
• BAYRAKTAR, Fatma Sibel (2017). “Bulgarca Sözlüğünde Yer Alan Türkçe Mental Fiiller Üzerine”. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı (25-28 Eylül 2017, Bükreş, Romanya) Bildiri Kitabı, 458-466.
• BIBER, Douglas et al. (2007). Grammar of Spoken and Written English, London: Longman.
• BINET, Alfred (2016). Zihin ve Beyin (Çev. Burak Erdoğdu). İstanbul: Aramis Yayınevi.
• BİLGİN AKSOY, Gökçen (2021). Azerbaycan Türkçesinde Mental Fiiller. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• BİRAY, Nergis (2007). “Kazak Şivesi ve Denizli Ağzında Kök Haldeki Benzer İdrak Fiillerinde Anlam Farklılaşmaları”. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu (6-7-8- Eylül 2006) Bildiriler II. Denizli, 307–314.
• BLANSITT, Edward L. (1978). “Stimulus as a Semantic Role”. Valence, Semantic Case, And Grammatical Relations. Amsterdam: John Benjamins B. V., 311- 325.
• BOOTH, James R.; HALL, William S. (1995). “Development of the Understanding of the Polysemous Meanings of the Mental-State Verb Know”, Cognitive Development, 10: 529-549.
• BUSSMANN, Hadumod. (2006). Routledge Dictionary of Language and Linguistics (Translated and Edited by Gregory Trauth and Kerstin Kazzazi). London and New York: Routledge.
• COOK, Walter A. (1979). Case Grammar: Development of the Matrix Model (1970-1978). Washington, D. C.: Georgetown University Press.
• CROFT, William (1993). “Case Marking and The Semantics of Mental Verbs”. Semantics and The Lexicon (Ed. J. Pustejovsky). Dordrecht: Kluwer Academic Publisher, 55-72.
• CÜCELOĞLU, Doğan (2019). İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• ÇELİK, Tarık (2021). Risale-i Kudsiyye’de Mental Fiiller ve Dizin. Doktora Tezi. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi.
• DOĞAN, Nuh (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri. Doktora Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• DOĞAN, Nuh (2017). “Türkçe Fiillerin Anlam Bilimsel Sınıfları”. I. Uluslararası Dil ve Edebiyatta Modernleşme ve Gelenek Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 223-252.
• DOLATİ DARABADİ, Mina (2018). “Nehcü’l Feradis’te Mental Fiiller”. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3/1: 85-113.
• DOWTY, David (1991). “Thematic Proto-Roles and Argument Selection”. Language, 67/3: 547-619.
• e-GTS = TÜRK DİL KURUMU (2021). Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 28.02.2022)
• ERDEM, Melek (2004). “Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme Göre Anlam Değişmeleri”. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (20-26 Eylül 2004). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 939-949.
• ERDEM, Mevlüt (2016). “Türkçede Fiiller ve Sınıflandırma Sorunları”. Turkish Studies, 11/20: 185-200.
• FAKİRULLAHOĞLU, Muhammed Ali İsmail (2016). Kırgız Türkçesinde Duygu Fiilleri. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• FILLMORE, Charles J. (1971). “Some problems fore case grammar”. Report Of The Twenty-Second Annual Round Table Meeting on Linguistics and Language Studies. Washington: Georgetown University Press, 35-56.
• FILLMORE, Charles J. (1987). “The Case for Case”. Fillmore’s Case Grammar: A Reader (Ed. René Dirven, Günter Radden) Heidelberg: Groos.
• FILLMORE, Charles J. (2003). “Valency and Semantic Roles: the Concept of Deep Structure Case”. Dependenz und Valenz - Dependency and Valency: Ein internationales Handbuch der zeitgenössischen Forschung - An International Handbook of Contemporary Research, 1/1, Halbband. Berlin - New York: Walter de Gruyter, 457-475.
• FILLMORE, Charles J. (2006). “Frame Semantics”. Cognitive Linguistics: Basic Readings. Berlin, New York: Mouton de Gruyter, 373-400.
• GARCÍA-MİGUEL, José M.; ALBERTUZ, Francisco J. (2005). “Verbs, Semantic Classes and Semantic Roles in the ADESSE Project”. Proceedings of the Interdisciplinary Workshop on The Identification and Representation of Verb Features and Verb Classes. Saarbrücken, 50-55.
• GEDİZLİ, Mehmet (2013a). “Türkiye Türkçesindeki Kök Fiillerin Yapı ve Anlam Özellikleri”. International Journal of Human Sciences, 10/2: 567-582.
• GEDİZLİ, M. (2013b). “Türkiye Türkçesindeki Türemiş Kök Fillerin Yapı ve Anlam Özellikleri”. Akademik Bakış Dergisi, 39: 1-16.
• GOLDSTEIN, E. Bruce (2013). Bilişsel Psikoloji (Çev. Okhan Gündüz). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• GÖDELEK, Kamuran (2013). Zihin Felsefesi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• GÖTZ-VOTTELER, Katrin (2007). “Describing Semantic Valency”. Valency: Theoretical, Descriptive and Cognitive Issues. Berlin, New York: Mouton de Gruyter, 37-49.
• HALLIDAY, Michael A. K. (2014). Halliday’s Introduction to Functional Grammar. London and NewYork: Routledge.
• HERBST, Thomas et al. (2004). A Valency Dictionary of English: A Corpus-Based Analysis of the Complementation Patterns of English Verbs, Nouns and Adjectives. Berlin, New York: Mouton de Gruyter.
• HİRİK, Erkan; ÇOLAK, Tuğba (2017). “Türkçe Mental Fiillerde ‘Çok Katmanlılık’”. IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 26-28 Nisan 2017 Niğde Bildiriler Kitabı, Cilt 1, (Ed. Hikmet Koraş), Niğde, 261-268.
• HİRİK, Erkan (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• İBE, Pınar (2004). Psych Verbs in Turkish: A Structural And Semantic Analysis. Yüksek Lisans Tezi. Mersin: Mersin Üniversitesi.
• KALKAN, Nigar (2016). “Başkurt Türkçesinde Mental Fiiller”. Actual Problems of Turkic Studies, St. Petersburg, 177-186.
• KERİMOĞLU, Caner (2019). Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Akademi.
• LEVIN, Beth (1993). English Verb Classes and Alternations. Chicago: The University of Chicago Press.
• LEVIN, Beth (2015). “Verb Classes Within and Across Languages”. Valency Classes in the World's Languages: Case Studies from New Guinea, Australia, and the Americas, and Theoretical Outlook (Ed. A. Malchukov and B. Comrie). Berlin: De Gruyter, 1627-1670.
• LEVIN, Beth; RAPPAPORT HOVAV, Malka (2005). Argument Realization. New York: Cambridge University Press.
• LOCK, Graham (1996). Functional English Grammar An Introduction for Second Language Teachers. United Kingdom: Cambridge University Press.
• LONGACRE, Robert E. (1976). An Anatomy of Speech Notions. Lisse: The Peter De Ridder Press.
• LOWE, E. Jonathan (2000). An Introduction to the Philosophy of Mind. Cambridge University Press.
• MEHLING, Wolf E. et al. (2009). “Body Awareness: Construct and Self-Report Measures”. PLoS ONE, 4/5: 1-18.
• MORGAN, Clifford T. (2017). Psikolojiye Giriş (Ed. Sirel Karakaş ve Rükzan Eski). Konya: Eğitim Yayınevi.
• NIIRANEN, Leena (2008). Effects of Learning Contexts on Knowledge of Verbs: Lexical and Inflectional Knowledge of Verbs among Pupils Learning Finnish in Northern Norway. A dissertation for the degree of Philosophiae Doctor. Tromsø: University of Tromsø Faculty of Humanities Department of Language and Linguistics.
• ÖZEREN, Mehmet; ALAN, İrfan (2018). “Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 61: 203-224.
• SARI, İsa (2019). “Algı Fiillerinde Çok Anlamlılık: Gör- Örneği”. Algı’ya Dair. İstanbul: Kesit Yayınları, 129-160.
• SEARLE, John R. (1983). “The nature of Intentional states”. In Intentionality: An Essay in the Philosophy of Mind, Cambridge: Cambridge University Press, 1-36.
• SEARLE, John R. (2015). Zihin Dil ve Toplum (Çev. Alaattin Tural). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• SEARLE, John R. (2016). Bilinç ve Dil (Çev. Muhittin Macit ve Cüneyt Özpilavcı). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• SEÇKİN, Kuban (2014). “Mental Fiiller Bağlamında Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı”. VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri, II. Cilt, Bursa, 921-929.
• SEÇKİN, Kuban (2019). Eski Türkçede Mental Fiiller. Doktora Tezi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• SEÇKİN, Kuban (2020). Eski Türkçe Metinlerden Örneklerle Mental Fiil Teorisi. Konya: Palet Yayınları.
• SEV, İ. Gülsel (2017). “Yakın Anlamlı Fiillerden Bakmak-Görmek”. Prof. Dr. Talât Tekin Hatıra Kitabı Cilt 2, İstanbul: Çantay Yayınları, 991-1028.
• SMITH, Edward E.; KOSSLYN, Stephen M. (2017). Bilişsel Psikoloji Zihin ve Beyin (Çev. ve Ed. Muzaffer Şahin). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık.
• SOLSO, Robert L.; MACLIN, M. Kimberly; MACLIN, Otto H. (2019). Bilişsel Psikoloji (Çev. Ayşe Ayçiçeği Dinn). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• ŞAHİN, Savaş (2012a). Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• ŞAHİN, Savaş (2012b). “Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1/4: 45-62.
• ŞAHİN, Savaş (2015). “Metaphorical approach to mental verbs in Turkmen Turkish”. ConCALL 1: 114-122.
• TANALP, Rüknettin (1975). Duyu Fizyolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları.
• TESNIÈRE, Lucien (2015). Elements of Structural Syntax. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
• VAN VALIN, Robert D. (2004). “Semantic Macroroles in Role and Reference Grammar”, Semantische Rollen (Ed. Rolf Kailuweit and Martin Hummel). Germany: Gunter Narr Verlag Tübingen, 62-82.
• VIBERG, Åke (1994). “Differentiation and Polysemy in the Swedish Verbal Lexicon”. Euralex, Amsterdam, 204-215.
• VIBERG, Åke (2001). “Verbs of Perception”. Language Typology and Language Universals, An International Handbook (Red. M. Haspelmath, E. König, W. Oesterreicher, W. Raible). Berlin: De Gruyter, 1294-1309.
• YAYLAGÜL, Özen (2005). “Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2/1: 17-51.
• YAYLAGÜL, Özen (2010). “Türkiye Türkçesinde Duygu Fiilleri”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7/4: 100-111.
• YEGİN, Ayşe (2019). “Mental Fiil Kavramı ve Şeyyâd Hamza’nın Yūsuf u Zelihā Mesnevisinde Mental Fiiller”. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 4/1: 51-74.
• YILDIZ, Hüseyin (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• YILDIZ, Hüseyin (2020). “Eski Uygurcada Mental Fiiller Arası Geçişler Üzerine Notlar”. Gazi Türkiyat, 26: 105-125.