Barak Adı ve Etnotoponimlerden Hareketle Barakların Ana Yurdu Meselesi

Yıl 2022, Cilt: 16 Sayı: 30, 53 - 66, 31.05.2022

İbrahim Şahin

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1100706

Cited By: 2

Öz

Makale, Barak (ve koşutları İt-Barak, Kıl-Barak) kökadının (etnonim) özelleşme sürecini (onimisation) ve bu kökadıyla şekillenmiş toponimlerden hareketle, Barakların anayurdunun neresi olabileceğini ele almaktadır. Malzeme çeşitli ülkelerde hazırlanmış yeradları (toponim) sözlüklerinden ve araştırma eserlerinden derlenmiş; art ve eş zamanlı bir bakış açısıyla incelenmiştir. İnceleme sonucunda, Barakların Kabil (Afganistan), Güney Horasan (İran), Semerkant (Özbekistan), Akmola (Kazakistan), Başkurdistan, Romanya, Kırım, Türkiye ve Rumeli toponimlerde izleri tespit edilmiştir. Barakların, tarihi kaynaklarda bahsedilen “İt Baraklar” ile aynı halk olduğu fikrinden hareketle, anayurtlarının Başkurdistan’ı ve Kuzey Kazakistan’ı içine alan bölge olup sonraki dönemlerde bunlardan bir bölüğün güneye (Semerkant-Kabil-Horasan), bir bölüğün ise batı-güneybatıya (Doğu Avrupa-Kırım-Türkiye-Rumeli) göç ettikleri sonucuna varılmıştır. Makalede, apelyatif nitelikli “barak” sözcüğünün anlamı üzerine de durulmuş; orijinal anlamının “uzun tüylü köpek” olduğu yönündeki yaygın görüşün zaafları dile getirilmiştir. Araştırma sonucunda, sözcüğün asıl anlamının “uzun, sık tüylü” olduğu; içinde kullanıldığı tamlamaların kısalarak adlaşmış sıfata dönüşmesiyle (barak it > barak it > barak ‘uzun tüylü köpek cinsi’) farklı lehçelerde ‘uzun tüylü köpek’, ‘uzun tüylü deve’, ‘uzun tüylü çuha’, ‘uzun tüylü bir kuş cinsi’, ‘uzun tüylü bir bitki’, ‘uzun tüylü at’ vb. anlamlar kazandığı tespit edilmiştir. Bu tespitten hareketle, kökadını (yani Barak/İtbarak) ortaya çıkaran halkın dilinde, tür adı nitelikli “barak”ın ‘uzun tüylü köpek’ anlamına geldiği; buna kaynaklık eden sıfat anlamın (‘uzun tüylü’) ise, ‘büyük’ anlamına gelen “bar” ve addan ad yapan {+ak} ekiyle oluştuğu fikrine ulaşılmıştır. Sonuç olarak kökadının bar + ak ‘uzun tüylü’ > barak it > barak ‘uzun tüylü köpek’ >Barak ‘Baraklar’ şeklinde bir özelleşme süreci geçirdiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

adbilim, kökadı, kökadbilim, kökadlıyeradları, Barakların ana yurdu, barak sözcüğünün anlamı

The Name “barak” and The matter of Barak's Homeland Based on Ethnotoponyms

Öz

The article deals with the onimisation process of Barak (and its parallels It-Barak, Kıl-Barak) ethnonym and where the homeland of Baraks could be based on the toponyms shaped by this ethnonym. The material has been compiled from toponym dictionaries prepared and research works carried out in various countries and has been studied from a diachronic and synchronous perspective. As a result of the review, traces of Baraks were found in the toponyms of Kabul (Afghanistan), South Khorasan (Iran), Samarkand (Uzbekistan), Akmola (Kazakhstan), Bashkortostan, Romania, Crimea, Turkey and Rumelia. Based on the idea that the Baraks are the same people as the "It Baraks" mentioned in historical sources, their homeland was the region that included Bashkortostan and Northern Kazakhstan, and in the later periods, a part of them immigrated to the south (Samarkand-Kabil-Khorasan), and a part to the west-southwest (Eastern Europe-Crimea-Turkey-Rumelia). The article also focused on the meaning of the appellative word “barak” and the weaknesses of the common view that the original meaning was "long-haired dog" were expressed. As a result of the research, it has been determined that the original meaning of the word is “long, dense haired”, and as a result of the shortening of the phrases in which it is used and turning it into an adjective pronoun it gained the meaning of (barak it > barak it > barak “long-haired dog breed”) and in different dialects “long-haired dog”, “long-haired camel”, “long-haired broadcloth”, “long-haired bird”, “long-haired plant”, “longhaired horse”, etc. Based on this finding, it has been concluded that, in the language of the people who revealed the ethnonym (i.e. Barak / Itbarak), the word "barak" means 'long-haired dog' and the meaning of the adjective ('long-haired') that is the source of this word was formed with "bar" that means “big” and the suffix +ak (a name-maker from a noun). As a result, it has been concluded that the ethnonym Barak has undergone an onimisation process as bar + ak “longhair” > barak it > barak “long haired dog” > Barak “Baraks”.

Anahtar Kelimeler

onomastic, ethnonym, ethnotoponym, homeland of Baraks

Kaynakça

• ALİYEVA, Rübabe; MAŞADİYEV, Kara; vd. (2007). Azerbaycan Toponimlerinin Ensiklopedik Lüğati II, Şark-Karb, Bakı.
• ATANIYAZOV, Soltanşa (1994). Şecere (Türkmeniŋ Nesil Daragtı), Turan-1, Aşgabat.
• Başkort Teleneng Hüzlege I, Russkiy Yazık, Maskav 1993.
• BULGAROVA, M. A. (1999). Nogayskaya Toponimiya, Stavropol’ Servisşkola, Stavropol'.
• BUTANAYEV, V. Yakovleviç (1995). Toponimiçeskiy Slovar (Xakassko-Minusinskogo kraya), Abakan.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1961). “Türk Onomastiğinde “Köpek” Kültü”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı BELLETEN, Sayı: 188, s.1-11.
• CLAUSON, S. Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, At the Clarendon Press, Oxford.
• DOEFER, Gerhard (1965). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen II, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden.
• GARGAVETS, A. Nikolayeviç; USEYİNOV, S. Memetoviç (2002). Krımskotatrsko-Russko-Ukrainskiy Slovar’, Sonat, Simferopol.
• Ebulgazi, Bahadır Han (1996). Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü), Haz. Zuhal Kargı Ölmez, Simurg, Ankara.
• ERDAL, Marsel (1991). Old Turkic Word Formation (a Functional Approach to the Lexicon) I, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
• EREN, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro, Ankara.
• ERSOY, Ruhi (2009). Sözlü Tarih folklor İlişkisi Baraklar Örneği, Akçağ Yayınları, Ankara.
• ERZİNCAN, Emre (2017). Oğuznamelerde ve Kuzey Avrupa Mitik Anlatılarında İt-Barak Halkı, Ege Üni SBE (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî (1998). Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî II. Kitap (Haz. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı), 1. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• HACIYEVA, Qalibe (2008). Cenubi Azerbaycan Toponimleri, Elm Neşriyatı, Bakı.
• HALAÇOĞLU, Yusuf (2009). Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar-I (1453-1650), TTK Yayınları, Ankara.
• İNAN, Abdülkadir (1987). Makaleler ve İncelemeler-I (2. Baskı), TTK Yayınları, Ankara.
• İNAYET, Alimcan (2013). “Türklerde Köpek Kültü Var mıydı?”, Yalım Kaya Bitigi (Osman Fikri Sertkaya Armağanı), Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları, 2013, s. 335-344.
• JANKOWSKİ, Henryk (2006). A Historical-Etiymological Diçtionary of Pre-Russian Habitation Names of The Crimea, Brill, Leiden-Boston.
• JANUZAK, Telgoja (2009). Jer-Su Atavlarınıŋ Anıktamalıgı, Arıs, Almatı.
• KALAFAT, Yaşar (2019). Türk Mitolojisinde Kurt, Berikan Yayınevi, Ankara.
• KALKAN, Mustafa (2006). Kırgızlar ve Kazaklar, Selenge Yayınları, İstanbul 2006.
• KAMALOV, A. A. (2002). Şakurov, R. Z., vd., Slovar’ Toponimov Respubliki Başkortostan, Kitap, Ufa.
• KARATAYEV, Olcabay (2003). Kırgız Etnonimder Sözdügü, Kırgızistan-Türkiye Manas Üni. Yayınları, Bişkek.
• KARAYEV, S. (1978). Geografik Nomlar Ma’nosi, “Üzbekistan”, Taşkent.
• Kaşgarlı Mahmut (2006), Divanü Lügati’t Türk-I, çev. Besim Atalay, TDK Yayınları, Ankara.
• Kazak Edebiy Tiliniŋ Sözdigi II., (Hazırlayan: Kaliyev G., Bizakov S., vd.), Devir, Almatı 2011.
• KEVSEROĞLU, Necat (2012). Irak’ta Türkçe Yer Adları Kılavuzu, Fuzuli Basım ve Yayın Matbası, Kerkük.
• KOÇ, Mustafa (2018), “Eski Anadolu Türkçesi Karışık Dilli Metinlerinden Barak Baba Manzumesi”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C.28 (2018), s.281-300.
• LIGETI, L. (1986). Bilinmeyen İç Asya (Çeviren: Sadrettin Karatay), TDK Yayınları, Ankara.
• MOLÇANOVA, O. Tihanovna (1979). Toponimiçeskiy Slovar’ Gornogo Altaya, Altayskogo Knijnogo İzdatel’stva, Gorno-Altaysk.
• ONDAR, Biçenmaa Kırgısovna (2004). Toponimiçeskiy Slovar’ Tuvı, İzdatel’stvo Hakasskogo Gosudarstvennogo Universiteta im. N. F. Kantanova. Abakan.
• Osmanlı Yer Adları I -Rumeli Eyaleti 1514-1550-, (Yay. Haz. Ahmet Özkılıç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü: Ankara 2013.
• Osmanlı Yer Adları II, -Anadolu, Karaman, Rum, Diyarbakır, Arap ve Zülkadriye Eyaletleri (1530-1556)-, (Yay. Haz. Ahmet Özkılıç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü: Ankara 2013.
• ÖGEL, Bahaeddin (1993). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları İle Destanlar), I. Cilt (2. Baskı), TTK Yayınları, Ankara.
• RADLOV, V. V. (1911). Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy (IV/2), Akademi Nauk, S.-Peterburg.
• RÁSONYI, L. (1969). “Kuman Özel Adları”, Türk Kültürü Araştırmaları, Yıl: 1966-1969, s. 77-144.
• RÁSONI, L. (1993). Tarihte Türklük (3.Baskı), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
• SABİT, Abdurişit; NASİR, Turdi (1994), Hanzuçe-Uygurçe Şincaŋ Yer Namliri luğati, Urimçi: Şiŋcan Halk Naşriyati.
• SÜMER, Faruk (1959). “Oğuzlar’a Ait Destansı Mahiyetde Eserler, I. Reşidüddin Oğuznâmesi”, DTCF Dergisi, C. 17/S. 3-4, s. 359-389.
• SÜMER, Faruk (1999). OĞUZLAR (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1999.
• STARKOV, G. Petroviç., STARKOVA, Ye. (2001). Ivanovna, Slovar’ po Geografii i Toponimike Gornoy Şorii, Taştagol.
• ŞAGDAR, Ş. (1978). Mongolın Gazar Zuyn Neriyn Tovç Tol’ Biçig, BHMAU, Ulaanbaatar.
• ŞAHİN, Ali (1962). Güney Anadolu’da Beydili Türkmenleri ve Baraklar, TTK Yayınları, Ankara.
• ŞAHİN, İbrahim (2015). Adbilim, Pegem Akademi Yayınları, Ankara.
• SYÜLBE Bagdarıın (1985). Toponimika Yakutii, Yakutskoye Knijnoye İzdatel’stvo, Yakutsk.
• TANYOL, Cahit (1952). “Baraklarda Örf ve Adet Araştırmaları (1)”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, C. 2/S.7, s. 71-108.
• TANYOL, Cahit (1953). “Baraklarda Örf ve Adet Araştırmaları (2)”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, C. 2/S.8, s. 126-135.
• TANYOL, Cahit (1954). “Baraklarda Örf ve Adet Araştırmaları (3)”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, C. 2/S.9, s. 67-96.
• TIETZE, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I, Simurg, İstanbul-Wien.
• TOGAN Z. Velidi (1982). Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, Enderun Yayınları, İstanbul.
• Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 2019.
• Türkmen Dilining Sözlügi, (Redaktör: M. Ya. Hamzayev), İzdatel’stvo Akademii Nauk, Aşkabad 1962.
• UMURZAKOV, S. U, vd. (1988). Slovar’ Geografiçeskih Nazvaniy Kirgizskoy SSR, İzdatel’stvo İlim, Frunze.
• WHITE, Gordon D. (1991). Myths of The Dog-Men, Chicago Press, London.
• YUDAHİN, K. K. (1965). Kırgızca-Orusça Sözdük, Sovetskaya Entsiklopediya Basması, Moskva.