Türk Dilinde *l Çokluk Eki

Yıl 2022, Cilt: 16 Sayı: 31, 17 - 24, 30.11.2022

Ercan Alkaya , Süleyman Kaan Yalçın

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1125637

Cited By: 1

Öz

Varlıkların birden fazla olma durumunu belirten çokluk kavramı, dillerde genellikle sayı kategorisi içerisinde ele alınan bir kavramdır. Çokluk kavramı dillerde ekler, sözcükler ve sözcük grupları gibi farklı yapılarla kurulan özel kategorilerdir.
Hem tarihî dönemlerde hem de çağdaş devirlerde Türk dilinin (Çuvaş Türkçesi hariç) yaygın olarak kullanılan çokluk eki +lAr’dır; ancak Türkçenin eski yazılı metinlerinden itibaren tanıklanan ve sözcüklerin kök veya gövdeleriyle kaynaştığı için çokluk eki işlevini yitirmiş olan birçok çokluk işlevli ekin varlığı, Türkçenin çokluk eki açısından zengin bir dil olduğunun göstergesidir.
Türkçede yaygın olarak kullanılan çokluk eki +lAr dışında tarihî süreç içerisinde donmuş, kaynaşmış veya aktif çokluk işlevini kaybetmiş olan +z, (+r), +gUn, +An, +lA, +t, +k, +s, +ş vb. gibi bazı eklerin varlığı son yıllarda birçok Türkoloğun dikkatini çekmiş ve araştırma konusu olmuştur.
Altay dillerinde bulunan çokluk eklerinden biri de *l çokluk ekidir. Poppe, *l çokluk ekinin Tunguzcada sistemli olarak korunduğunu (mō > mō-l “ağaçlar”; mū > mū-l “sular”, bira > bira-l “nehirler”); yazılı Moğolcada bulunmasa bile Moğolcanın en eski metinlerinde de bu yapıya rastlandığını belirtmiştir. Türkçede ise *l çokluk ekinin bu şekliyle yer almadığını; sadece +lAr çokluk ekinin bir parçası olarak *lA ekinde geçtiğini belirtmiştir.
Bu çalışmada Altay dillerinde *l’li biçimde görülen *l çokluk ekinin Türkçede de +lAr veya *lA yapısından bağımsız tıpkı Altay dillerinde olduğu gibi *l’li biçimiyle arkaik bir şekilde var olduğu ve sözcüklerle kaynaşmış olan bazı yapılarda hâlâ yaşadığı kanıtlanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

*l çokluk eki, Türk dili, Altay dilleri

*l Plural Suffix in the Turkic

Öz

The concept of plurality, which indicates the existence of more than one, is a concept that is generally considered in the category of number in languages. The concept of plurality is special category established with different structures such as affixes, words and phrases in languages.
The plural suffix +lAr, which is widely used in the Turkic dialects (except Chuvash Turkic), both in historical and contemporary times; however, the existence of many plural suffixes, which have been seen since the ancient written texts of Turkic and lost their plural suffix function because they fused with the roots or stems of the words, is an indication that Turkic is a rich language about plural suffixes.
Apart from the plural suffix +lAr, which is widely used in Turkic, the existence of some suffixes such as +z, (+r), +gUn, +An, +lA, +t, +k, +s, +ş etc. which have been frozen, fused or lost its active plural function in the historical process, has attracted the attention of many Turcologs and have been the subject of research.
One of the plural suffixes in Altaic languages is *l plural suffix. Poppe noted that the plural suffix *l is systematically preserved in Tungusic (mō > mō-l "trees"; mū > mū-l "waters", bira > bira-l "rivers"); He stated that even though it is not found in written Mongolian, this structure can be seen in the oldest texts of Mongolian. In Turkic, the plural suffix *l does not exist in this form; he stated that it is only included in the appendix *1A as a part of the plural suffix +lAr.
In this study, it will be tried to prove that the plural suffix *l, which is seen as *l in Altaic languages, also exists in Turkic in an archaic form with *l form independent of +lAr or *lA structure, just like in Altaic languages, and it still lives in some structures that are fused with words.

Anahtar Kelimeler

*l plural suffix, Turkish language, Turkic dialects, Altaic languages.

Kaynakça

• Alkaya, E. (2010). “Türkiye Türkçesinde ve Türk Lehçelerinde İyelik Ekinden Sonra Kullanılan +lAr Çokluk Eki Üzerine”. Müjgân Cunbur Armağanı. (Haz. Tuncer Gülensoy). s. 31-37. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
• Alyılmaz, S. (2017). “On Plurality Category and Teaching in Turkish”. Journal of Education and Training Studies, Vol. 5, No. 9, Redfame Publishing. URL: https://redfame.com/journal/index.php/jets/article/view/2528/2777.
• Ata, A. (2009). “Türk Dillerinde +lA Çokluk Eki”. International Journal of Central Asian Studies. S. 13. s. 89-99.
• Başdaş, C. (2007). “Türk Lehçelerinde İşteşlik Eki -ş- ve Çokluk”. I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Bildirileri (9-15 Nisan 2006-Çeşme/İzmir), C. I. s. 291-296, Ankara.
• Başdaş, C. (2011). “Türkçede Çokluk Kavramı ve Ekleri”. IV. Uluslararası, Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri (22-24 Aralık), C. I. s. 289-293, Muğla.
• Choi, H. (2010). Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu-Tunguzcanın Karşılaştırmalı Ses ve Biçim Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.
• Dinler, N. (2020). “Türk Dilindeki Eş, Koş, Tuş Sözcükleri Örneğinde -ş Çokluk Eki”. Prof. Dr. Vahit Türk Armağanı. s. 179-196. Kesit Yayınları. İstanbul.
• Gabain, A. V. (2003). Eski Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Hakimzyanov, F. S. (1986). “New Volga Bulgarian Inscriptions”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, s. 173-177.
• Hazar, M. (2003). “Türk Lehçelerindeki Sözcüklerle Kaynaşmış Bir +(I)z Çokluk Eki”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 8-1, (15, Bahar) s. 131-141.
• İlhan, N. (2009). Türk Dilinde Çokluk. Manas Yayıncılık, Elazığ.
• İlhan, N. (2017). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Çokluk Ekleri”, The Journal of Academic Social Science Studies, S. 63, s. 155-168, Winter II.
• Janhunen, J. (2018). “Türk Dilinde *-s Çokluk Eki”. (Çev: Uluhan Özalan). TÜRÜK. S. 13. s. 485-495.
• Nalbant, M. V. (2018). “Eski Türkçe “Balık” Sözcüğü Üzerine Yeni Bir Etimoloji Denemesi”, Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu (1-7 Haziran 2018, Ulanbator-Moğolistan) Bildiriler Kitabı 2. Cilt, Kesit Yayınları, s.1120-1133.
• Poppe, N. (2008). “Altay Dillerinde Çokluk Ekleri”. (Çev. Caner Kerimoğlu). Dil Araştırmaları Dergisi. S. 2. s. 93-110.
• Tekin, T. (1988). Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.
• Tekin, T. (2016). Orhun Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.
• Ulutaş, İ. (2007). “Kırgız Türkçesinde -ş İşteşlik Ekinin Üçüncü Çokluk Şahıs İfadesi İçin Kullanılması Üzerine”. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, sayı:12, s. 1-6.
• Yalçın, S. K. (2018). “Su Sözcüğünün Etimolojisi ve Su ile İlişkilendirilen Farklı Sözcüklere Yönelik Ortak Kök Arayışı”, Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu (1-7 Haziran 2018, Ulanbator-Moğolistan) Bildiriler Kitabı 2. Cilt, Kesit Yayınları, s.1486-1498.
• Yalçın, S. K. (2021). “+gil Eki Üzerine Etimolojik Bir Değerlendirme”. TÜRKLAD. C.5. S. 1. s. 1-12.