Maytrısimit’te Anlamsal / Sözlüksel Dil Ögelerinden Yabancı Adlar

Yıl 2023, Cilt: 17 Sayı: 32, 257 - 280, 30.05.2023

Fidan Doğru

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1184714

Öz

Milletler, kültürünü buna bağlı olarak sosyolojisini, tarihini, psikolojisini, söz varlığını dil mekanizmasıyla gelecek kuşaklara aktarmaktadır. Türk tarihinde hem sahip oldukları yerleşim yaşam bilgisi hem de benimsemiş oldukları din ve öğretilerle Eski Uygurlar, birleştirici özellikleriyle geçmişten geleceğe bir kültür aktarıcısı rolündedirler. Eski Uygurların benimsediği dinlerden; ilişkide bulundukları devlet, millet, kavimlerden hareketle söz varlığındaki çeşitlenmeler oldukça fazladır. Eski Türkçe olarak adlandırılan döneme ait verilere bakıldığında, en fazla somut belgenin Eski Uygur Dönemi’ne ait olduğu görülmektedir. Bu somut belgelerden Budizm çevresinde yazılmış uyarlama bir eser olan Maytrısimit, o döneme ait ilk ve tek göstermeye bağlı edebî metindir. Kendinden sonra meydana getirilen farklı metinlerde de kültürel yansımaları görülmektedir.
Anlam ve görev ögeleri bakımından pek çok söz varlığı unsurunu barındıran Maytrısimit, yabancı adların kullanımı bakımından da hacimli bir metindir. Bu çalışmada Maytrısimit adlı eserdeki 341 yabancı kökenli ad ele alınarak bu sözcüklerin sahip olduğu kavram alanı verilmiş, devamında sözcükler hakkında yapılan değerlendirmelerle ifadelerin içerdiği temel ve metaforik kullanımlar gösterilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

anlam ögeleri,, eski uygurca,, kültür aktarımı,, Maytrisimit,, Yabancı adlar,

Foreign Names from Meaningful / Dictionary Languages in Maytrisimit

Öz

The nations are therefore transferring their culture, sociology, history, psychology, and the presence of words to future generations through language mechanism. With the knowledge of their inhabited life and the religion and teachings they have adopted in Turkish history, the old Uygars are a cultural transmitter from past to future with their unifying features. From the religions adopted by the old Uyghur; from the state, the nation, the tribations they have interacted with, the diversity of the existence of a word is quite high. Given the data from the period called old Turkish, the most tangible document is the old Uygur period. This is a work of adaptation written around Buddhism from concrete documents, Maytrisimit is the first and only literary text of that period. Cultural reflections are also seen in different texts after themselves.
The Maytrisimit, which contains many elements of vocabulary in terms of meaning and task elements, is also a volume of text in terms of the use of foreign names. In this study, the 341 foreign-origin names in the Maytrisimit were addressed, and the concept area of these words was shown, followed by the evaluation of words and the basic and metaphorical uses included in the statements.

Anahtar Kelimeler

Meaning elements, Old Uyghur language, Cultural transfer, Maytrisimit, Foreign names.

Kaynakça

• Ağca, Ferruh (2021). Dillik Ölçütlere göre Eski Uygurca Metinlerin Tarihlendirilmesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aksan, Doğan (2000). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin.
• Aksan, Doğan (2006). Türkçenin Gücü. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Alyılmaz, Cengiz (2003). “Bugut Yazıtı ve Anıt Mezar Külliyesi Üzerine”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 13: 11-21.
• Alyılmaz, Cengiz (2015). İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi.
• Alyılmaz, Cengiz (2020). ““Türk”, “Türkçe”, “Türk Dili” Kavram İşaretleri Üzerine”, Türkçe Eğitimin Güncel Sorunları. (Ed. Cengiz Alyılmaz, Onur Er ve İsmail Çoban). Ankara: Eğiten Kitap, 1-43.
• Alyılmaz, Semra ve Alyılmaz, Cengiz (2018). “Ağız Bilimi Çalışmalarının Türkçe Öğretimi Açısından Önemi”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 45: 7-38.
• And, Metin (1985). Geleneksel Türk Tiyatrosu. İstanbul: İnkılap.
• And, Metin (2014). Başlangıçtan 1983’e Türk Tiyatro Tarihi. İstanbul: İletişim.
• Arat, Reşit Rahmeti (2007). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ayazlı, Özlem (2020). Soğdca Bazı Sözcüklerin Eski Uygurcadaki İmlası. International Journal of Old Uyghur Studies, 2/1: 1-25.
• Aydemir, Hakan (2008). “Kâşgarlı Mahmud ve “Uygurların İkinci Dili” Üzerine”. Maḥmūd al-Kāşġari’nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Uluslararası Divānu Luġāti’t-Turk Sempozyumu, 5-7 Eylül, İstanbul.
• Azertürk, Semine İmge (2011). “Çin Yazısının Tarihçesi ve Çincede Sözcük Türetme Yolları”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 51/1: 89-106.
• Baş, Asuman (2020). Eski Uygurca Maytrısimit Nom Bitig’in Dili. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çeliktaş, Müslime Melis (2019). “Sanskrit Dili ve Ak Hunlarda Kullanımı”. Gazi Türkiyat, 24: 37-46.
• Çoban, İsmail (2020). Türkiye Türkçesindeki Alıntı Sözcükler. Ankara: Eğiten Kitap.
• Dilâçar Agop, (2016). Kutadgu Bilig İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eker, Süer (2019). “Orta İran Pahlavi (Parsig) ve Eski Türkçe Dil Temasları Üzerine”. Acta Turcica, Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, Özel Sayı “Polonya ve Türk Dünyası”.
• Elverskog, Johan (2020). Budist Uygur Edebiyatı. (Çev. Mustafa Ağca ve Dilek Uzunkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2018). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ.
• Gemalmaz, Efrasyap (2010). Türkçenin Derin Yapısı. (Haz. Cengiz Alyılmaz ve Osman Mert). Ankara: Belen.
• Gülensoy, Tuncer (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Hassandoust, Muhammed (h. 1395). Ferheng-i Rîşe-ġenâht-ı Zebân-ı Fârisî [An Etymological Dictionary of the Persian Language], 4. Tehran: The Academy of Persian Language and Literature.
• İsi, Hasan (2021). “Budist Uygurlarda Abhiṣeka Ritüeli”. Journal of Old Turkic Studies, 5/2: 359-379.
• Karağaç, Günay (1998). “Türkçenin Komşularıyla İlişkilerine Genel Bir Bakış”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 28: 359-406.
• Karağaç, Günay (2016). “Türkiye Türkçesinin Geri Dönen Alıntıları”. Aydın Türklük Bilgisi Dergisi, 2: 67-68.
• Kirişçioğlu, M. Fatih (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Köktürk, Milay (2015). Kültürün Dünyası, Kültür Felsefesine Giriş. Ankara: Hece.
• Ong, Jackson Walter (2020). Sözlü ve Yazılı Kültür, Sözün Teknolojileşmesi. İstanbul: Metis.
• Räsänen, Martti (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Şehitoğlu, Muammer (2020). Eski Uygurca Maytrısimit Adlı Eserin “Oyun / Sanatı” Kavramları ve Eğitsel Ögeler Açısından İncelenmesi. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Şen, Serkan (2016). Eski Uygur Türkçesi Dersleri. İstanbul: Kesit.
• Tekin, Şinasi (2001). İştikakçının Köşesi Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Simurg.
• Tekin, Şinasi (2019). Uygurca Metinler II-Maytrısimit-Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma- Uygurca İptidaî Bir Dram. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tokyürek, Hacer (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tuguşeva, Lilia Yu. (2002). “Türkler ve Toharlar Arasındaki Münasebetler”. Türkler Ansiklopedisi, 2, Ankara: Yeni Türkiye, 152-156.
• Ürek, Melki (2013). “Süryaniler’in Tarihi ve Sosyolojik Yapısı”. Milel ve Nihal, 10/2: 95-112. Vasiliev (Cargıştay), Yuriy (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu. Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch – Türkisch Eski Uygurcanın el sözlüğü Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Universitätsverlag Göttingen: Herausgegeben von der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen. Yavuz Öz, Duygu (2020). “Eski Türk Manzum Metinlerinde İşletime Sokulan Alıntı Sözcükler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 69: 35-100. Yıldız, Hüseyin (2013). Eski Uygur Türklerinde Şeytan Kavramı. Millî Folklor, 100: 213-224. Yunusoğlu, Mağrifet Kemal (2016). Budist Türk Çevresi Eserlerde Metaforlar. Ankara: Türk Dil Kurumu.