Altun Yaruk Sudur Metninde Sadece İkileme Yapısında Görülen Fiiller Üzerine

Yıl 2023, Cilt: 17 Sayı: 32, 9 - 34, 30.05.2023

Abdullah Uğur Hacer Tokyürek

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1186363

Öz

Türkçenin belli bir varlık ve biçim kazandığı her dönemde ikilemeler vardır. İkilemeler, Türkçenin ifade gücüne zenginlik katması bakımından en az atasözleri ve deyimler kadar önemli kalıplaşmış ögelerdir. Bu ögeler, Türkçenin sözlü ve yazılı olmak üzere anlatımdaki zenginliğini gösteren en önemli ifade biçimlerinden biridir. Son zamanlarda Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler üzerine yapılan çalışmaların sayısı artmış ve ikilemelerin tarihî metinlerimizdeki önemine dikkat çekilmeye başlanmıştır. Eski Uygur Türkçesi metinlerinde de çokça geçen bir ifade biçimi olan ikilemeler, Türkçenin ilk yazılı kaynaklarından günümüze kadar kendisini göstermektedir.
Bu çalışmada, Altun Yaruk Sudur metninde sadece ikileme yapısında görülen fiiller tespit edilmiştir. Çalışmada tespit edilen ikilemelerin kullanım sıklığına yer verilmiştir. İkilemeler, alfabetik olarak sıralandıktan sonra anlamı ve kökeni ile ilgili açıklamalar üzerinde durulmuş, ikilemeyi oluşturan fiillerin açur- suvsat- ‘aç susuz bırakmak’, tal- yüg- ‘bayılmak2’ örneklerinde olduğu gibi sadece ikileme yapısında görüldüğü veya ikilemeyi oluşturan iki fiilden birinin ısur- sok- ‘ısırmak2, sokmak2’ ve ursuk- bėrtin- ‘vurulmak2, yaralanmak2’ örneklerinde olduğu gibi ikileme yapısında görüldüğü sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Altun Yaruk, ikileme, fiil, anlam, köken

On the Verbs are That Seen Only in the Hendiadys Structure in the Text of Altun Yaruk Sudur

Öz

There is hendiadys in every period in which Turkish acquires a certain presence and form. Hendiadys is at least as stereotyped as proverbs and idioms in terms of adding richness to Turkish expression power. These elements are one of the most important forms of expression, which shows the richness of Turkish in both oral and written expression. Recently, the number of studies on the Old Uyghur hendiadys has increased and attention has been drawn to the importance of the hendiadys in our historical texts. The hendiadys, which is a form of expression in the Old Uyghur texts, are manifested from the first written sources of Turkish to the present day.
In this study, only the verbs seen in the hendiadys in structure in the text of Altun Yaruk Sudur have been detected. The frequency of use of the hendiadys identified in the study is included. After the hendiadys is listed alphabetically explanations about their meaning and etymology are emphasized, the verbs that make up the hendiadys are seen only in the hendiadys structure, as in examples of açur-suvsat- ‘to leave starved and thirsty’ and tal- yüg- ‘to faint2’ or one of the two verbs that make up the hendiadys in, as in examples of ısur- sok- ‘to bite2, to sting2’ and ursuk- bėrtin- ‘to be shot2, to be injured2’ was concluded that seen in the hendiadys in structure.

Anahtar Kelimeler

Altun Yaruk, hendiadys, verbs, meaning, etymology.

Kaynakça

• AĞAKAY, Mehmet Ali (1953a). İkizlemeler üzerine - I. Türk Dili Dergisi. II(16): 189-191.
• AĞAKAY, Mehmet Ali (1953b). İkizlemeler üzerine - II. Türk Dili Dergisi. II(17): 268-271.
• AĞAKAY, Mehmet Ali (1954). Türkçede kelime koşmaları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten Dergisi. 97-104.
• AĞCA, Ferruh (2015). Eski Uygurca iştikaklı ikilemeler üzerine (Alkış Bitiği Kemal Eraslan Armağanı Ed. Bülent Gül). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. 17-30.
• AKSAN, Doğan (2015). Türkçenin sözvarlığı. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• ATALAY, Besim (1941). Divanü Lügat-it-Türk tıpkıbasımı. Ankara: Alâeddin Kıral Basımevi.
• AYAZLI, Özlem (2012) Altun Yaruk Sudur VI. Kitap karşılaştırmalı metin yayını. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BOZOK, Emrah (2012). Eski Uygur Türkçesinde iştikaklı kelimeler. Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• BÖLER, Tuncay. (2010). Çaştani Bey hikâyesindeki ikilemeler ve Türkçede ikilemelerin eskiliği meselesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 42(42): 33-60.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CAN, Meltem (2010). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: At The Clarendon Press.
• ÇAĞATAY, Saadet (1944). Uygurcada hendiadyoinler. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık Araştırmalar Dergisi. (1): 97-145 (Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, Ankara 1978, s. 29-66’da tekrar yayımlanmıştır.)
• ÇETİN, Engin (2020a). Altun Yaruk VII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÇETİN, Engin (2020b). Altun Yaruk VIII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU, Ziyat (2020). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERDAL, Marcel (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon (Vol. 1). Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• ERDAL, Marcel (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon (Vol. 2). Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• EREN, Hasan (1949). İkiz kelimelerin tarihine dair. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. (VII)2: 283-286.
• FOY, Karl (1899). Studien zur Osmanischen syntax, das hendiadyoin und die wortfolge “ana baba”. Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen (MSOS). 2(2): 105-136.
• GULCALI, Zemire (2015). Altun Yaruk Sudur X. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HATİBOĞLU, Vecihe (1981). Türk dilinde ikileme. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• İSİ, Hasan (2018). Eski Uygur Türkçesinde “kut kıv” ikilemesinde geçen “kıv” sözcüğünün tarihî metinlerden Türkiye Türkçesine serüveni. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 7(15): 32-53.
• KARA, Melek (2021). Daśakarmapathāvadānamālā'da ikilemeler ve ikilemelerin işlevleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• KAYA, Ceval (2021). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KESKİN, Berker (2021). Eski Uygurca ikilemelere katkılar. Türkiyat Mecmuası. 31(Özel Sayı): 151-175.
• NADALYAYEV, V. M.; NASİLOV, Dmitriy Mihayloviç; TENİŞEV, Edhem Rahimoviç; ŞÇERBAK, Aleksandr Mihayloviç (1969). Drevnetyurkskiy slovar. Leningrad: Institut Yazıkoznaniya, Akademiya Nauk SSSR.
• ÖLMEZ, Mehmet (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• ÖLMEZ, Mehmet (1998). Eski Uygurca odug sak ikilemesi üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları. 8: 35-47.
• ÖLMEZ, Mehmet (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten Dergisi. 65(2): 243-311.
• ÖLMEZ, Mehmet (2022). Eski Uygurcada ikilemeler üzerine – 2. International Journal of Old Uyghur Studies. 4(1): 38-94.
• ÖLMEZ, Mehmet; ARİS, Gönül. (2019). Eski Uygurca Ölüler Kitabı’ndaki ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten Dergisi. 67(1): 39-64.
• ÖLMEZ, Mehmet; SEVİM, Simge (2019). Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e özgü ikilemeler. Türkiyat Mecmuası. 29(2): 499-524.
• ÖZERTURAL, Zekine; RÖHRBORN, Klaus (2020). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial der worislamischen Türkischen texte aus zentralasien 1. Verben Band 2: edäd- iztä-. Franz Steiner Verlag.
• RÖHRBORN, Klaus (2010). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial der worislamischen Türkischen texte aus zentralasien 1. Verben Band 1: ab- äzüglä-. Franz Steiner Verlag.
• SEVİM, Simge (2019). Kşanti Kılguluk Nom Bitig ve Daśakarmapathāvadānamālā’da ikilemeler. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Dili Bilim Dalı.
• ŞEN, Serkan (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.
• TEKİN, Talat (1995). Türk dillerinde birincil uzun ünlüler. Simurg Yayınları.
• TOKYÜREK, Hacer (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (Karşılaştırmalı metin yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TUNA, Osman Nedim (1949). Türkçede tekrarlar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 3(2-3): 428-447.
• TUNA, Osman Nedim (1950). Türkçede tekrarlar 2. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 4(1-2): 35-82.
• UÇAR, Erdem (2009). Altun Yaruk Sudur V. Kitap Berlin koleksiyonundaki fragmanların transliterasyonu ve transkiripsiyonu açıklamalar ve dizin. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• UÇAR, Erdem (2013). Altun Yaruk IX. Kitap. İzmir: Dinozor Kitabevi Yayınları.
• WILKENS, Jens (2001). Die drei körper des buddha (Trikāya) Das dritte Kapitel der uigurischen Fassung des Goldglanz-Sūtras (Altun Yaruk Sudur). Berliner Turfantexte XXI. Brepols.
• WILKENS, Jens (2016). Buddhistische Erzählugen aus dem alten Zentralasien Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā Teil 1-2-3 Berliner Turfantexte XXXVII. Berlin: Brandenburgische Akademie der Wissenschaften.
• WILKENS, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch - Türkisch. Universitätsverlag Göttingen.
• YILDIZ, Hüseyin (2012). Eski Uygur Türkçesinde ikilemelerde yer değiştirme meselesi-ikileme grupları, köprü ikileme ve kelimeler arası geçiş kavramları. IV. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi (TUDOK) 27-28 Ağustos. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi.
• YILDIZ, Sümbül Begüm (2018). Uygurca Maitrisimit’te asıg tusu ikilemesi üzerine. Research Studies Anatolia Journal. 1(2): 281-288.
• YILDIZ, Sümbül Begüm (2019). Eski Uygurca Maitrisimit’te ikilemeler (Kumul nüshası). İstanbul: Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı.
• ZIEME, Peter (1996). Altun Yaruq Sudur Vorworte und das erste Buch. Berliner Turfantexte XVIII. Brepols.
• ZIEME, Peter (1996). Altun Yaruq Sudur Vorworte und das erste Buch. Berliner Turfantexte XVIII. Brepols.