Perception Verbs and Their Semantic Role Structures in Mukaddimetü'l-Edeb

Yıl 2023, Cilt: 17 Sayı: 32, 75 - 90, 30.05.2023

Erol Kuyma

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1236835

Öz

The fact that the verbs are in the executive position in the sentence carries them to a more comprehensive and distinctive position in terms of semantics compared to other word categories. While other sentence elements contribute to the formation of the verb meaning, the semantic field of the verb also has an effect that is reflected in the sentence construction and expression in terms of valence. From this point of view, synchronic and diachronic analyzes based on valence and semantic roles regarding the verb type present more distinctive data than traditional approaches. Sense verbs are one of the categories that have an distinct place among the verb classes in terms of their meaning areas. Sense verbs, which include verbs related to seeing, hearing, tasting, smelling and touching, form the first stage of the mental process of understanding, perceiving and expressing the outside world. In this study, the sense verbs in Mukaddimetü'l-Edeb were examined within the framework of case grammar, and semantic role structures were tried to be determined. In the classification made according to semantic role structures, it is seen that they have a role distribution in terms of sense verbs, meaning areas and realization processes. For example, the valence gaps of touch sense verbs are usually filled with agent, patient, theme and instrument roles. The valence gaps of verbal verbs, which are verbal verb types, are completed with the roles of sayer, recipient and topic. The semantic role structures and realization processes of verbs, show a more systematic and determinative quality in determining meaning areas and meaning classes.

Anahtar Kelimeler

Mukaddimetü'l-Edeb, sense verbs, semantic roles, valence

Mukaddimetü’l-Edeb’de Duyu Fiilleri ve Semantik Rol Yapıları

Öz

Fiillerin cümlede yönetici konumunda yer alması onları anlamsal açıdan diğer sözcük kategorilerine göre daha kapsamlı ve yerine göre ayırt edici bir konuma taşımaktadır. Fiil anlamının oluşumunda diğer cümle unsurlarının katkısı bulunmakla birlikte fiilin anlam alanının da istem açısından cümle kuruluşuna ve anlatıma yansıyan bir etkisi söz konusudur. Bu açıdan bakıldığında fiil türüne ilişkin istem ve semantik rollere dayalı eş ve art zamanlı incelemeler geleneksel yaklaşımlara göre daha ayırt edici veriler sunmaktadır. Fiil sınıfları içerisinde anlam alanlarıyla müstakil bir yere sahip olan kategorilerden biri de duyu fiilleridir. Görme, işitme, tatma, koku alma ve dokunma ile ilgili fiilleri kapsayan duyu fiilleri dış dünyayı anlama, algılama ve ifade etme olan mental sürecin ilk aşamasını oluştururlar. Bu çalışmada Mukaddimetü’l-Edeb’de geçen duyu fiilleri, durum dil bilgisi çerçevesinde incelenmiş, semantik rol yapıları tespit edilmeye çalışılmıştır. Semantik rol dizilişlerine göre yapılan sınıflandırmada duyu fiillerinin, anlam alanları ve gerçekleşme süreçleri doğrultusunda bir rol dağılımına sahip oldukları görülmektedir. Örneğin dokunma fiillerinin istem boşlukları genelde eden, etkilenen, konu ve araç rolleri ile; sözel fiil türü olan işitme duyu fiillerinin istem boşlukları ise söyleyen, alıcı ve mevzu rolleri ile tamamlanmaktadır. Fiillerin semantik rol yapıları ve gerçekleşme süreçleri anlam alanlarının ve anlam sınıflarının belirlenmesinde daha sistematik ve belirleyici bir nitelik göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Mukaddimetü'l-Edeb, duyu fiilleri, semantik roller, istem

Kaynakça

• UZUN, Nadir Engin (2000). Ana Çizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe. İstanbul: Multılingual.
• VAN VALIN, JR. Robert D.; LAPOLLA, Randy J. (1997). Syntax: Structure, Meaning and Function. Cambridge: Cambridge University.
• VARDAR, Berke (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• VELUPILLAI, Viveka (2012). An Introduction to Linguistic Typology. Philadelphia/USA: John Benjamins Publishing Company.
• YILDIZ, Hüseyin (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• YILDIZ, Hüseyin (2017). “Türk Dilinde Fiillerin Semantik Sınıflandırılması Problemi”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, Prof. Dr. İsmail Hakkı Aksoyak Adına Tebdiz Özel Sayısı, 337-362.
• YILDIZ, Hüseyin (2018). “Atebetü’l-Hakayık’ta Algı Fiilleri”. Karadeniz Araştırmaları, XV/60: 163-181.
• YÜCE, Nuri (Haz.) (1993). Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: TDK