The State Dignitaries and the Terminology Used in Crimean Khanate According to the Tiyiş Defters

Yıl 2023, Cilt: 17 Sayı: 33, 131 - 152, 28.11.2023

Mehmet Arpacı

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1286412

Öz

In the history of the Crimean Khanate, the 16th century is the period when the state was the most powerful in terms of politics and military. During this period, the Khanate used its power in foreign policy effectively. The collapse of the Great Horde constituted an important turning point in the Crimean-Russian relations. After this important event, the alliance between the two countries left its place to the struggle for political dominance. After the successful military expeditions to Russia during the reign of Mehmed Gerey Khan I, Russia agreed to make annual payment the Crimean Khanate during the peacetime. These payments, called ḫazı̇̄ne and tiyiş by the Khanate, were made to the members of the dynasty and the state dignitaries in the palace. Three tiyiş defters from the 17th century, prepared by the Crimean Khanate, are detailed documents showing which goods these payments were made on, how much and to whom they were paid. Tiyiş defters give important information about the 17th century Crimean palace organization and the hierarchy in this organization. The documents are also important in terms of state dignitaries in the Crimean palace and the institutional terminology used for these authorities. At the same time, these documents are valuable resources in terms of determining the characteristics of the 17th century Crimean Tatar and its written language. In the study, the institutional terminology used for the state dignitaries in the said tiyiş defters has been revealed. Accordingly, the related terms have been classified into three different organizations in the light of the information in the tiyiş defters, namely, the state dignitaries in the palace of the ḫān, ḳalġay and nūre’d-dı̇̄n sulṭāns. In line with this point of view, the aim of this study is to contribute to the terminology studies of the period.

Anahtar Kelimeler

Crimean Khanate, Crimean Tatar, tiyiş defters, palace organization of Crimea, administrative terminology, vocabulary of term

Tiyiş Defterlerine Göre Kırım Hanlığı’nda Devlet Ricali ve Kullanılan Terminoloji

Öz

Kırım Hanlığı tarihinde 16. yüzyıl, siyasi ve askerî bakımdan devletin en güçlü olduğu dönemdir. Hanlık bu dönemde gücünü dış siyasette de etkili bir şekilde kullanmıştır. Ulu Orda’nın yıkılması Kırım-Rus ilişkilerinde önemli bir dönüm noktası teşkil etmiş ve bu önemli hadiseden sonra iki ülke arasındaki ittifak, yerini siyasi hakimiyet mücadelesine bırakmıştır. I. Mehmed Gerey Han döneminde Rusya’ya yapılan başarılı askerî seferlerden sonra Rusya, barış döneminde Kırım Hanlığı’na yıllık ödeme yapmayı kabul etmiştir. Hanlık tarafından ḫazı̇̄ne ve tiyiş adı verilen bu ödemeler hanedan üyeleri ile saraydaki devlet ricaline yapılmıştır. Kırım Hanlığı tarafından hazırlanmış 17. yüzyıldan kalma üç tiyiş defteri, bu ödemelerin hangi eşyalardan oluştuğu, ne miktarda ve kimlere ödendiğini gösteren ayrıntılı belgelerdir. Tiyiş defterleri 17. yüzyıl Kırım saray teşkilatı ve bu teşkilattaki hiyerarşi hakkında önemli bilgiler verir. Belgeler, Kırım sarayındaki devlet ricali ve bu makamlar için kullanılan kurumsal terminoloji bakımından da önem arz eder. Aynı zamanda bu metinler 17. yüzyıl Kırım Tatarcası ve yazı dili özelliklerini belirleme açısından da değerli kaynaklardır. Çalışmada söz konusu tiyiş defterlerinde yer alan devlet ricali için kullanılan kurumsal terminoloji ortaya konmuştur. Buna göre ilgili terimler, tiyiş defterlerindeki bilgiler ışığında ḫān, ḳalġay ve nūre’d-dı̇̄n sulṭānların sarayındaki devlet ricali olmak üzere üç farklı teşkilata ayrılarak tasnif edilmiştir. Bu bakış açısı doğrultusunda, dönemin terim söz varlığı çalışmalarına katkı sağlanması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kırım Hanlığı, Kırım Tatarcası, tiyiş defterleri, Kırım saray teşkilatı, idari terminoloji, terim söz varlığı

Kaynakça

• ACAR, Serkan (2018). “Moskof Çarlarının Kırım Hanlarına Ödediği Bir Haraç Türü: Tiş-Tiyiş (Mors Dişi)”. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 15/60: 34-45.
• ARPACI, Mehmet; ÖZYETGİN A. Melek (2019). “Kırım Hanlığında Saray Protokolü”. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 16/62: 190-212.
• CLAUSON, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford (ED).
• DERİN, Derya (2003). Abdülgaffar Kırımî’nın Umdet’ül-Ahbar’ına (Umdet’üt-Tevarih) Göre Kırım Tarihi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DOERFER, Gerhard (1965). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen II. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh (TMEN).