The Origin of The tulla-Verb and Its Derivatives in The Azerbaijan Turkish and Eastern Dialects of Turkey Turkish

Yıl 2023, Cilt: 17 Sayı: 33, 15 - 26, 28.11.2023

Ahmet Nahmedov

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1329103

Öz

The verb “tulla-” (to throw, to throw) and its derivatives, which continue to exist in the eastern dialects of Turkey Turkish and Azerbaijani Turkish, are not found in any other contemporary Turkish dialect. It is clear that the word is formed by adding the verb form suffix {+la-} to the noun root "tul". Among the contemporary Turkish dialects, only Chuvash has the word "tul" meaning "outside". In this case, it can be seen as the first possibility that this word entered the language during the period when the Khazar/Bulgarian Turks, who are representatives of /r~l/ Turkish, were in the Azerbaijan-Anatolia geography. Examples of rhotacism and lambdacism found in both Azerbaijani Turkish and Turkey Turkish eastern dialects support this possibility.
The data we have identified in languages belonging to the Altai Language Family make another probability possible: There is a word used in the Tungus-Manchu dialects in the sense of "outside, external face", which is constructed by the authors as its Proto-Tungus root "*t'uli". With the change of /l>ş/, the equivalent of this word is used in historical and contemporary Turkish dialects as “side/direction”. It also brings to mind the possibility that it may be "tuş" ("*dul" in Proto-Turkish) meaning "opposite side" and that it was brought by the clan(s) who settled in Azerbaijan and Eastern Anatolia long before the Khazar/Bulgarian Turks.

Anahtar Kelimeler

Turkish dialects, Proto-Turkish, Altaic, tulla- verb, Azerbaijan Turkish, Turkey Turkish eastern dialects

Azerbaycan Türkçesinde ve Türkiye Türkçesinin Doğu Ağızlarında Bulunan tulla- Fiili ve Türevlerinin Kökeni Üzerine.

Öz

Azerbaycan Türkçesinde ve Türkiye Türkçesinin doğu ağızlarında varlığını sürdüren “tulla-” (atmak, fırlatmak) fiili ve türevleri başka hiçbir çağdaş Türk lehçesinde bulunmamaktadır. Kelimenin “tul” isim köküne {+la-} isimden fiil yapım eki getirilmesiyle oluştuğu açıktır. Çağdaş Türk lehçelerinden sadece Çuvaşçada “dış, dıştaki” anlamında “tul” kelimesi bulunmaktadır. Bu durumda, /r~l/ Türkçesinin temsilcisi olan Hazar/Bulgar Türklerinin Azerbaycan-Anadolu coğrafyasında bulundukları dönemde bu kelimenin dile girdiği ilk ihtimal olarak görülebilir. Gerek Azerbaycan Türkçesinde gerekse de Türkiye Türkçesi ağızlarında bulunan rotasizm ve lambdasizm örnekleri bu olasılığı destekler niteliktedir.
Altay Dilleri Ailesine mensup dillerde tespit ettiğimiz veriler bir ihtimali daha mümkün kılmaktadır: Tungus-Mançu lehçelerinde “dış taraf, dış yüz” anlamında kullanılan ve yazarlar tarafından Proto-Tungusça kökü “*t’uli” olarak kurgulanan bir kelime bulunmaktadır. Bu kelimenin karşılığının /l>ş/ değişimiyle tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde “taraf/yön; karşı taraf” anlamlarına sahip “tuş” (Proto-Türkçede “*dul”) olabileceği ve Hazar/Bulgar Türklerinden çok önce Azerbaycan ve Doğu Anadolu’ya yerleşen boy/boylar tarafından getirildiği ihtimalini de akla getirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk lehçeleri, Proto-Türkçe, Altayistik, tulla- fiili, Azerbaycan Türkçesi, Türkiye Türkçesi doğu ağızları

Kaynakça

• ADDL: Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğeti (2007). Bakü: Şerq-Qerb.
• ADİL-I: Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti (2006). I, Bakü: Şerq-Qerb.
• ADİL-IV: Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti (2006). IV, Bakü: Şerq-Qerb.
• AKAR, Ali (2005). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken.
• ARIKOĞLU, Ekrem (2005). Örnekli Hakasça Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ.
• BALDANE, Orhan (2021). “Azerbaycan Türkçesindeki Bazı Oğuzca Dışı Unsurlar Üzerine”. IX. Uluslararası Türk Dili Kurultayı. Bilge Tonyukuk Anısına. 26-30 Eylül 2021. Ankara, 1.
• BAMMATOVA, J.J. (1969). Kumıksko-Russkiy Slovar. Moskova: Sovetskaya Ensiklopediya.
• BASKAKOV, N. A. (1960). Tyurkskiye Yazıki. Moskova: Vostoçnaya Literatura.