An Evaluation on Kipchak Phonetic Elements in Turkish Dialects of Kosovo and North Macedonia

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 34, 119 - 138, 31.05.2024

Elifnur Yıldız Yalçındağ

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1361565

Öz

Turkish language has been spoken and used as a written language in many regions in the course of its historical development. Turkish, which has been used as a written language since historical times, emerged in Central Asia, reached the middle of Europe in the west as a result of migrations, reached the borders of Siberia in the north, and developed along the northern part of Africa and India in the south. One of the regions where the Turkish language continues to develop is the Balkans. With the arrival of the Hun Turks to the Balkan geography in the fourth century, the seeds of Turkishness and Turkish were sown in this region. In the following period, Avars, Pechenegs, Kuman-Kipchaks settled in this geography. With the arrival of the Ottoman Empire in the Balkans in the fourteenth century, Oghuz Turks living in Anatolia settled in this geography. Turkish and Slavic languages used by the aforementioned Turkish communities in the Balkans came into contact with each other and helped the formation of Turkish dialects spoken in this geography. The Kuman-Kipchak influence, which is the subject of our study, started with the arrival of the Kuman-Kipchak Turks to the Balkans and Hungary as a result of the raids of the Mongols to the Idyll region from the end of the thirteenth century. The Kuman-Kipchak Turks increased the number of Turkish communities here and accelerated the process of Turkification of the region. As a result of the aforementioned forced migration, the languages that existed in the region and the languages included in the region were synthesized. In the Turkish dialects living in the Balkans, it is possible to detect the influence of Kipchakian as well as the great influence of Turkish used by the Oghuz tribes who settled in this region. In our paper, we tried to witness the prominent Kipchakian phonetic elements by taking advantage of the Turkish Dialects studies on North Macedonia and Kosovo. Thus, we aimed to reveal the Kipchakian influence in the Turkish Dialects of North Macedonia and Kosovo, which are among the Western Rumelia Dialects.

Anahtar Kelimeler

Balkans, Kipchak Turkish, Western Rumelia Dialects, North Macedonia and Kosovo Turkish Dialects

Kosova ve Kuzey Makedonya Türk Ağızlarında Kıpçakça Fonetik Unsurlar Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Türk dili, tarihî gelişim seyri içinde birçok bölgede konuşulmuş ve yazı dili olarak da kullanılmıştır. Tarihî devirlerden itibaren yazı dili olarak kullanılan Türkçe, Orta Asya coğrafyasında zuhur etmiş, göçler neticesinde batıda Avrupa’nın ortalarına kadar ulaşmış, kuzeyde Sibirya sınırlarına kadar erişmiş, güneyde Afrika’nın kuzey sahasıyla birlikte, Hindistan boyunca gelişim göstermiştir. Türk dilinin gelişimine devam ettiği bölgelerden biri de Balkanlardır. IV. yüzyılda Hun Türklerinin Balkan coğrafyasına gelmesiyle bu bölgede Türklüğün ve Türkçenin tohumları atılmıştır. Devam eden süreçte bu coğrafyaya Avarlar, Peçenekler, Kuman-Kıpçaklar yerleşmiştir. XIV. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Balkanlara gelmesiyle Anadolu’da yaşayan Oğuz Türkleri bu coğrafyada konuşlanmıştır. Balkanlarda bahsi geçen Türk topluluklarının kullandığı Türkçe ile Slav dilleri birbiriyle temas ederek bu coğrafyada konuşulan Türk ağızlarının oluşmasına yardımcı olmuştur. Çalışmamızı ihtiva eden Kuman-Kıpçak etkisi ise XIII. yüzyılın sonlarından itibaren Moğolların İdil bölgesine yaptıkları akınlar neticesinde Kuman-Kıpçak Türklerinin, Balkanlar ve Macaristan’a kadar gelmesiyle başlamıştır. Kuman-Kıpçak Türkleri, buradaki Türk topluluklarının sayısını arttırmış ve bölgenin Türkleşme sürecini hızlandırmışlardır. Bahsi geçen zorunlu göçün neticesinde bölgede varlığını idame ettiren dillerle birlikte bölgeye dâhil olan diller sentezlenmiştir. Balkanlarda yaşayan Türk ağızlarında bu sahaya yerleşen Oğuz boylarının kullandığı Türkçenin büyük etkisiyle birlikte Kıpçakça etkisini de dil hususlarında tespit etmek mümkündür. Bildirimizde Kuzey Makedonya ve Kosova üzerine yapılmış olan Türk Ağızları çalışmalarından istifade ederek göze çarpan Kıpçakça fonetik unsurları, örnekler vasıtasıyla ele alarak tanıklamaya çalıştık. Böylece Batı Rumeli Ağızlarından olan Kuzey Makedonya ve Kosova Türk Ağızlarında Kıpçakça etkisini gözler önüne sermeyi amaçladık.

Anahtar Kelimeler

Balkanlar, Kıpçak Türkçesi, Batı Rumeli Ağızları, Kuzey Makedonya ve Kosova Türk Ağızları, Fonetik

Kaynakça

• AHMED, Oktay (2001). Resne ve Çevresi Türk Ağızlarının Fonetik ve Leksik Özellikleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi (Makedonca). Üsküp: Aziz Kiril Metodi Üniversitesi, "Blaje Koneski" Filoloji Fakültesi.
• AHMED, Oktay (2005). Ohri-Prespa Yöresi Türk Ağızlarının Morfosentaksı. Yayımlanmamış Doktora Tezi (Makedonca). Üsküp: Aziz Kiril ve Metodi Üniversitesi "Blaje Koneski" Filoloji Fakültesi.
• AHMED, Oktay (2012). “Makedonya Türk Ağızlarında İki Sesin Durumu Üzerine "ö" Ünlüsü ve "h" Ünsüzü”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1, 2: 15-26.
• AKAR, Ali (2013). Muğla ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• AYDEMİR, Hakan (1997). “Türkçede İlk Seslemdeki Yuvarlak Ünlülerin Nitelikleri Üzerine”-Historical and linguistic interaction between Inner-Asia and Europe. Proceedings of the 39th Permanent International Altaistic Conference. June 16-21, 1996. Szeged. (Yayımlayan: Arpad Berta) StudiaUralo-Altaica 39: 19-30.
• AYDEMİR, Hakan (2005). “Gagauzcada Kıpçakça Etkisi Üzerine”. Studia Turcologica Cracoviensia 10, Krakow: 27-47.
• BAKİ, Enver (1988). “Vuçıtırın Manileri”. Sesler, IV/28 (Eylül 1988): 79-82.
• BİLGİN, Azmi; HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2022). “Kıpçak Türkçesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 25: 421-423.
• BOZ, Erdoğan (2003). “Makedonya ve Kosova Türk Atasözleri ve Deyimlerinde Ünlü Olayları”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5: 1-12.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1964). “Anadolu ve Rumeli Ağızları Ünlü Değişmeleri”. TDAY-Belleten: 1-33.
• CANHASİ, Suzan (2014). Mitroviça Türk Ağzı. Gece Kitaplığı.
• ÇERKEZİ, Delfina (2022). Kosova-Prizren Türk Ağzı (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• DEMİR, Necati (2000). “Karadeniz Bölgesi Ağızlarında Kıpçak Türkçesi Özellikleri”. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I 2007. Ankara, TDK: 417-424.
• ECKMANN, Janos (1960). “Dinler (Makedonya) Türk Ağzı”. TDAY Belleten: 189- 204.
• ECKMANN, Janos (2014). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. 4. baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ECKMANN, Janos (1962). “Kumanova (Makedonya) Türk Ağzı”. (Haz. János. Eckmann, Agâh.Sırrı. Levend, Mecdud Mansuroğlu) Nemeth Armağanı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 111-144.
• ECKMANN, Janos (2004). “Edirne Ağzı”. (Çev. Oğuzhan Durmuş) İlmi Araştırmalar. İstanbul: Gökkubbe, 135-150.
• EDİP, Yusuf (1977). “Üsküp Türkülerinden Seçmeler”. Sesler 113/20 (Kasım 1967): 61-66.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU, Ziyat (2014). Kaşgarlı Mahmud-Divanu Lugati't Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• EREN, İsmail (1984). “Kiril Harfleriyle Yayımlanmış Üsküp Manileri”. Sesler XX/189 (Ekim 1984): 95-102.
• GÜLSEVİN, Gürer (2008). “Türkiye Türkçesinde Kıpçakça Denilen Unsurlar Üzerine 2: (ç>ş Değişmesi)”. Turkish Studies. 3/3: 378-387.
• GÜLSEVİN, Gürer (2009), “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Kıpçakça Denilen Unsurlar Üzerine 1: (G>V Değişmesi), Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri (25-30 Mart 2008 Şanlıurfa), Ankara, s.251-258.
• GÜNER, Galip (2020). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK.
• HAFIZ, Nimetullah (1977). “Prizren’de Türk Deyim ve Atasözleri I”. Çevren (Priştine), V/13: 125-135.
• HAFIZ, Nimetullah (1979). “Kosova Mitroviçası, Vuçitırın ve Priştine Türk Ağızlarının Başlıca Özellikleri”. Çevren, 21-22: 75-91.
• HAFIZ, Nimetullah (1980a). “Prizren Türk Ağzının Özellikleri (I)”. Çevren, 27: 49-66.
• HAFIZ, Nimetullah (1980b). “Prizren Türk Ağzının Özellikleri (II)”. Çevren, 28: 51-56.
• HAFIZ, Nimetullah (1980c). “Prizren’de Türk Masalları II”. Çevren (Priştine), VII/1: 115-128.
• HASAN, Hamdi (1983a). “Kalkandelen Türk Ağzı”. Sesler, Üsküp, 173: 103-131.
• HASAN, Hamdi (1983b). “Gostivar Manileri Üzerine”. Sesler, XIX/179 (Ekim 1983): 125-140.
• HASAN, Hamdi (1995). “Kocacık (Makedonya) Ağzının Ses Özellikleri”. Sesler, XXXIV/297 (Haziran 1995): 29-43.
• HASAN, Hamdi (1997). Makedonya ve Kosova Türklerince Kullanılan Atasözleri ve Deyimler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• HÜSEYİN, Nilüfer (1968). “Orta Güreler Köyünün Düğün Âdetleri”. Sesler IV/27 (Haziran 1968): 97-102.
• İBRAHİM, Nazım (1997). Vrapçişte ve Çevresi Türk Ağzı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• İĞCİ, Alpay (2010). Vıçıtırın-Kosova Türk Ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• JABLE, Ergin (2010). Kosova Türk Ağızları (İnceleme- Metin- Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• KARAAĞAÇ, Günay (2015). Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit.
• KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KRÜEZİ TUNALIGİL, Cemail (1988a). “Mamuşa Türk Ağzı ve Özellikleri”. Çevren, 63: 51-63.
• KRÜEZİ TUNALIGİL, Cemail (1988b). “Mamuşa Türk Ağzı ve Özellikleri (III)”. Çevren, 64: 59-73.
• KURAT, Akdes Nimet (1937). Peçenek Tarihi, İstanbul.
• KURAT, Akdes Nimet (1972). Karadeniz Kuzeyinde Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• MORİNA, İrfan (1978). “Mamuşa Tarihi Abideler ve Folklor Hazinesi”. Çevren (Priştine), VII/17: 201-207.
• MORİNA, İrfan (1985). “Mamuşa Ağzının Fonetik Özellikleri”. Çevren, 49: 23-32.
• ÖNER, Mustafa (2013). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖZGÜR, Can (2002). “Doğu Karadeniz Ağızlarında Kıpçakça Üzerine Tespitler”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 13: 119-124.
• ÖZYETGİN, Melek (2006). “Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı”. Chinese Academy of Social Science (Konferans), TURFAN, China Potok.
• RASONYİ, Laszlo (1944). “Tuna Havzasında Kumanlar”. Belleten, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• RASONYİ, Laszlo (1971). Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• SAFRAN, Mustafa (2015). “Kuman/Kıpçaklar” Yeni Türkiye Rumeli Balkanlar Özel Sayısı I. 66: 339-348.
• TUNUSLU, Erdinç (2005). Kosova-Priştine Türk Ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• UYDU YÜCEL, Mualla (2015). “Balkanlarda Peçenekler”. Yeni Türkiye Rumeli Balkanlar Özel Sayısı I. 66:301-316.
• UYDU YÜCEL, Mualla (2022). “Kıpçaklar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 25, 420-421.
• YILDIZ YALÇINDAĞ, Elifnur (2022). Üsküp Merkez ve Çevresi Türk Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Çanakkale: ÇOMÜ.
• YUSUF, Sabit (1977). “Gostivar Ağzı (II)”. Sesler, XIII/116 (Mayıs 1977), Vrapçişte: 101-105.
• YUSUF, Sabit (1980). “Gostivar Halk Türküleri II”. Sesler, XV/150 (Kasım 1980): 89-97.
• ZDRAVEVA, Milka (1981). “Üç Gostivar Masalı”. Sesler, XVII/161 (Aralık 1981): 146-153.