Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesinde (TİEM 73) İkilemelere Katkılar

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 34, 77 - 97, 31.05.2024

Büşra Doğan , Özlem Yiğitoğlu

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1362968

Öz

Bu çalışmada Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesindeki (TİEM 73) ikilemeler incelenmiştir. Türkçenin önemli bir anlatım özelliği olan ikilemeler, özellikle Eski Uygur edebiyatına ait metinlerde sıklıkla yer almıştır. Çeşitli şekillerde meydana getirilen ikilemelerin oluşturulmasındaki temel amaç; anlatımı güçlendirmek, zenginleştirmektir. Çeviri edebiyatı olarak da adlandırılan Eski Uygur Edebiyatında; Çince, Toharca, Soğdca ve Sanskritçe gibi dillerden tercüme edilen metinlerdeki kavramlar Türkçeye çevrilirken ikilemelerden çokça yararlanılmıştır. Uygur Türkçesinde ikileme meydana getirme işi öyle ileri götürülmüştür ki metinlerde altı unsurdan oluşan ikilemeler dahi tespit edilmiştir. Bu durum Eski Uygur Türkçesinin söz varlığının gelişmesine olanak sağlamıştır. Türkoloji alanında Eski Türkçe metinlerde geçen ikilemeler üzerine pek çok çalışma yapılmıştır. Bu makalenin amacı TİEM 73 üzerine yapılan ikileme çalışmalarına katkı sağlamaktır. Bu makalede daha önce yapılan çalışmalarda tespit edilen ikilemelerden farklı olarak 70 ikileme daha tespit edilmiştir. Tespit edilen ikilemeler anlamlarına, kuruluşlarına, kökenlerine göre tasnif edilmiş ve alfabetik olarak sıralanmıştır. Çalışmada, TİEM 73'te daha önce tespit edilen ikilemelere de yer verilmiştir. Böylece Türk dili araştırmacıları, TİEM 73’te yer alan tüm ikilemeleri bütünlüklü bir şekilde görebileceklerdir.

Anahtar Kelimeler

İkilemeler, TİEM 73, İlk Türkçe Kur’an Tercümesi.

Contributions to Hendiadys in Karakhanid Turkish Interlinear Qoran Translation (TIEM 73)

Öz

This study analyzes the hendiadys in the Karakhanid Interlinear Translation of the Qoran (TIEM 73). The hendiadys, an important narrative feature of the Turkic language, were frequently used especially in the texts belonging to the Old Uyghur literature. The main purpose of creating hendiadys, which are composed in different ways, is to strengthen and enrich expressions. In Old Uyghur literature, which is also called translation literature, the hendiadys were widely used to translate the concepts of texts translated into Old Turkic from languages such as Chinese, Tocharian, Sogdian, and Sanskrit. The process of creating hendiadys in Old Uyghur has gone so far that even hendiadys consisting of six elements have been identified in texts. This situation has allowed the vocabulary of Old Uyghur to develop. In the field of Turkology, many studies have been carried out on the hendiadys in Old Turkish texts. The purpose of this article is to contribute to hendiadys studies on TIEM 73. In this article, 70 more hendiadys were identified, unlike the hendiadys identified in previous studies. The identified hendiadys were classified according to their meanings, structures, origins and are listed in alphabetical order. In this study, the hendiadys previously identified in TIEM 73 are also included, so that Turkic language researchers will be able to see all the hendiadys in TIEM 73 in their entirety.

Anahtar Kelimeler

Hendiadys, TIEM 73, First Turkish Translation of the Qoran.

Kaynakça

• AĞAKAY, Mehmet Ali (1953a). “İkizlemeler Üzerine - I”. Türk Dili Dergisi. II/16: 189-191.
• AĞAKAY, Mehmet Ali (1953b). “İkizlemeler Üzerine - II”. Türk Dili Dergisi. II/17: 268-271.
• AĞAKAY, Mehmet Ali (1954). “Türkçede kelime koşmaları”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten Dergisi. 2: 7-104.
• AĞCA, Ferruh (2015). “Eski Uygurcada İştikaklı İkilemeler”. Alkış Bitigi Kemal Eraslan Armağanı (Edt. Bülent Gül). Ankara: TKAE, 17-30.
• AKSAN, Doğan (2019). En Eski Türkçenin İzlerinde: Orhun ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• AKTAN, Bilal (2014). “Dîvânu Lügâti’t-Türk’ün Söz Varlığında Yer Alan İkilemeler”. Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 28: 1-12.
• AYDIN, Erhan (1997). “Orhon Yazıtlarında Hendiadyoinler”. Türk Dili. 544: 417- 421.
• AYDIN, Erhan; Karaman, Ahmet. (2019). “Eski Türk Yazıt ve El Yazmalarında İkilemeler”. Journal of Old Turkic Studies. 3/2: 259-286.
• BOZOK, Emrah (2012). Eski Uygur Türkçesinde İştikaklı İkilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi.
• ÇAĞATAY, Saadet (1978). Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• CAN, Meltem (2010). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• ÇÜRÜK, Yasemin (2016). “İkilemelerin Kapsamı”. The Journal of Academic Social Science. 29: 426-430.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU, Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EREN, Hasan (1949). “İkiz Kelimelerin Tarihine Dair”. A. Ü. DTCF Dergisi. 7/2: 283-286.
• HATİPOĞLU, Vecihe (1981). Türk Dilinde İkileme. Ankara: TDK Yayınları.
• İNAN, Abdülkadir (1961). Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• KARAMAN, Ahmet (2022). Eski Türkçede İkilemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARGI ÖLMEZ, Zühal (1997). “Kutadgu Bilig’de İkilemeler (1)”. Türk Dilleri Araştırmaları. 7: 19-40.
• KARGI ÖLMEZ, Zühal (1998). “Kutadgu Bilig’de İkilemeler (2)”. Bahşi Ögdisi 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı. Mehmet Ölmez - J. Peter Laut (Ed.), İstanbul: Simurg Yayıncılık.
• KILIÇ, Ayşe (2019). “Türkçe İlk Kur’ân Tercümelerinde İkilemeler”. II. Genç Türkologlar Çalıştayı. 4-5 Nisan 2019. Ordu-Türkiye. (Edt. Hüseyin Yıldız - Abdülkadir Öztürk). Ordu: Ordu Üniversitesi Yayınları, 462-477.
• KORKMAZ, Zeynep (2019). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• KÖK, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73,1v/235v/2). Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• KÖK, Abdullah (2017). “Türk Hakanlığı Dönemi İlk Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi TİEM 73: İlmî Keşfi ve İlmî Neşri Meselesi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 14/3: 191-211.
• ÖLMEZ, Mehmet (1998). “Eski Uygurca odug sak İkilemesi Üzerine”. Türk Dilleri Araştırmaları. 8: 35-47.
• ÖLMEZ, Mehmet (2017). “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. 65/2: 243-311.
• ÖLMEZ, Mehmet (2022). “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine 2”. International Journal of Old Uyghur Studies. 4/1: 38-94.
• SEV, Gülsel (2004). “Divanü Lûgati’t-Türk’te İkilemeler”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. 634: 497-510.
• ŞEN, Serkan (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• TAŞ, İbrahim (2012). “Kutadgu Bilig’de İkilemeler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. 60/2: 43-95.
• TEKİN, Şinasi (2001). İştikakçının Köşesi: Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Simurg Yayınları.
• TOGAN, Zeki Velidi (1960). “Londra ve Tahran’daki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi. 3: 133‐160.
• TUNA, Osman Nedim (1949). “Türkçede Tekrarlar I”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 3: 429-447.
• TUNA, Osman Nedim (1950). “Türkçede Tekrarlar II”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 4: 35-82.
• ÜNLÜ, Suat (2018). Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-Arası Transkribeli Kur’an Tercümesi (TİEM 73) - Türkiye Türkçesi Mealli Karşılaştırmalı Kur’an-ı Kerim (1-4 Cilt). Konya: Konya Selçuklu Belediyesi.
• ÜNLÜ, Suat (2018). Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-Arası Transkribeli Kur’an Tercümesi (TİEM 73) - Tıpkı Basım - Transkribeli Metin (5-6 Cilt). Konya: Konya Selçuklu Belediyesi.
• ÜNLÜ, Suat (2018). Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-Arası Transkribeli Kur’an Tercümesi (TİEM 73) - Örnekli - Açıklamalı Sözlük A-Z (7-8 Cilt). Konya: Konya Selçuklu Belediyesi.