Stereotyping Of Indicative Suffix “-DIr/-DUr” In Kipchak Group Turkish Dialects

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 34, 161 - 183, 31.05.2024

Fecri Yavi

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1376159

Öz

The indicative suffix -DIr/-DUr, affixed to nouns or denominal words and assigned to them as verbs in sentences, derives no words that could be lexical entries in dictionaries. The words to which it has been affixed assume a temporary role as a part of the sentence. However, it is possible for some words to be used as lexical entries in dictionaries by stereotyping this suffix.
A few nouns, adjectives, conjunctions, and interjections, as well as many adverbs and pronouns, have been derived from stereotyping of the indicative suffix -DIr/-DUr, for which many examples are available in the Kipchak group Turkish dialects. The examples by which the suffix derives indefinite pronouns from interrogative pronouns, especially in the related dialect group, stand out. These derived words are either included as lexical entries in dictionaries or studied as separate lexemes in grammar books. Therefore, it seems possible to suggest that the indicative suffix -DIr/-DUr has taken on the role of a derivational affix by stereotyping.
The aim of this study was to demonstrate how the indicative suffix, -DIr/-DUr—an inflexional suffix in vocabulary and word derivation methods—take on the task in Kipchak group Turkish Dialects. Accordingly, the stereotyped examples of the indicative suffix -DIr/-DUr identified through the sources of the related dialect group were studied together with the sentences they used and some assessments were made concerning the stereotyping of this suffix

Anahtar Kelimeler

noun, indicative suffix, stereotyping, lexical entries, Kipchak group

Kıpçak Grubu Türk Lehçelerinde +DIr/+DUr Bildirme Eki Kalıplaşmaları

Öz

İsim veya isim soylu sözcüklere gelerek cümlede onlara yüklem görevi veren -DIr/-DUr bildirme eki, sözlüklerde madde başı olabilecek türden sözcükler türetmez. Eklendiği sözcükler, cümlenin bir parçası olarak geçici bir görev üstlenirler. Fakat bu ekin kalıplaşmasıyla bazı sözcüklerin sözlüklerde madde başı olarak kullanılması da mümkündür.
Kıpçak grubu Türk lehçelerinde çokça örneği bulunan -DIr/-DUr bildirme eki kalıplaşmalarıyla az sayıda isim sıfat ve bağlaç; ünlem ve çok sayıda zarf ile zamir türetilmiştir. Ekin özellikle ilgili lehçe grubunda soru zamirlerinden belgisiz zamir türettiği örnekler dikkate değer bir husustur. Türetilen bu sözcükler ya sözlüklerde madde başı olarak alınmış ya da gramer kitaplarında ayrı birer sözcük türü olarak incelenmiştir. Bu yüzden -DIr/-DUr bildirme ekinin kalıplaşarak bir yapım eki görevi üstlendiğini söylemek mümkün görünmektedir.
Bu çalışmada Kıpçak grubu Türk lehçelerinin söz varlığı ve söz türetme yöntemlerinde bir çekim eki olan -DIr/-DUr bildirme ekinin üstlendiği görevi göstermek amaçlanmıştır. Bu doğrultuda ilgili lehçe grubunun kaynakları aracılığıyla tespit edilen kalıplaşmış -DIr/-DUr bildirme eki örnekleri kullanıldıkları cümlelerle beraber incelenmiş ve bu ekin kalıplaşmasıyla ilgili bazı değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

isim, bildirme eki, kalıplaşma, madde baaşı, Kıpçak grubu

Kaynakça

• AKMATALİYEV, A. (2019). Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü (Birinçi Bölük, İkinçi Bölük). Bişkek: Poligrafbumresursı.
• ARIKOĞLU, E., ALİMOVA, C., ASKAROVA, R.; SELÇUK, B. K. (2018). Kırgızca-Türkçe Sözlük I-II. Ankara: Bengü.
• ARSLAN-EROL, Hülya (2008). “Kazak Türkçesinde Fiil Çekim ve İşletme Eklerinde Ek Kalıplaşmaları”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7(2), 355-366.
• ATAY, Ayten (1998). Nogay Türkçesi Grameri. Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• AYDEMİR, İbrahim Ahmet (2015). “Tuvacada Sözlükselleşmiş Zarf-Fiilli Yapılar”. Türkbilig (30), s. 223-230.
• BAMMATOV, Z. Z. (1969). Qumuqça-Rusça Sözlük. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• BANGUOĞLU, Tahsin (1995). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• BİİŞEV, E. Ğ. (Red.) (1993), Başqort Tělěněñ Hüźlěgě (İkě Tomda). Meskew: Russkiy Yazık.
• BİRAY, Nergis; Ayan, Ekrem ve Ercilasun, Güljanat Kurmangaliyeva (2018). Çağdaş Kazak Türkçesi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• BURAN, Ahmet; ALKAYA, Ercan (2019). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 3 -Kuzeybatı/Kıpçak Grubu. Ankara: Akçağ.
• ÇAĞATAY, Saadet (1943). “Uygurca ve Eski Osmanlıcada Instrumental -°n”. DTCF Dergisi, I, S. 3, s. 93-107.
• EDİSKUN, Haydar (1999). Türk Dilbilgisi (Sesbilgisi, Biçimbilgisi, Cümlebilgisi). İstanbul: Remzi.
• ELÇİN, Şükrü (Bşk.) (2003-2007). Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi (Cilt 3-8). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• ERGİN, Muharrem (2000). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak.
• ERGÖNENÇ AKBABA, Dilek (2007). “Nogay Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Edt.: Ahmet Bican Ercilasun), Ankara: Akçağ, 625-678.
• GUZELANI, C. M. (Red.) (1996). Qaraçay-Malqar Tilni Añılatma Sözlügü (Üçtomluq), I. Nalçik: EL-FA Kitap Basma.
• GÜLSEVİN, Selma (2016). Karay Türklerinin Dili (Troki Diyalekti). Ankara: TDK.
• GÜZEL, Sinan (2013). “Çuvaş Türkçesinde Sözcükleşme Örnekleri I: Çekimsiz Fiil Şekilleri ve Şekil-Zaman Ekleri ile Gerçekleşen Kalıplaşmalar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. C. 10. S. 2, 81-111.
• XİSAMİTDİNOVA, F. G. (Red.) (2011-2018). Başqort Tělěněñ Aqademik Hüźlěgě (1-10 Tom). Öfö: Kitap.
• KALENDEROV, M. (Red.) (1982-1992). Qaraqalpaq Tiliniñ Tüsindirme Sözligi (Tört Tomlıq). Nökis: Qaraqalpaqstan Baspası.
• KESKİN, Esra Gül (2019). “Kırgız Türkçesinde Gramerleşme ve Sözcükleşme Örneği Olarak emiş~imiş~mış~miş Biçimleri”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 8/2, s. 770-789.
• KESKİN, Esra Gül (2021). “Karaçay-Malkar Türkçesinde Kalıplaşma Örnekleri: Sözlükselleşmiş Cümleler ve Sözcük Grupları”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 21/1 Yaz–Summer, s. 133-149. DOI: 10.32449/egetdid. 829591.
• KOÇ, Kenan, BAYNİYAZOV, Ayabek; BAŞKAPAN, Vehbi (2019). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• KORKMAZ, Zeynep (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK.
• KORKMAZ, Zeynep (2017). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi).Ankara: TDK.
• KORKMAZ, Zeynep (2018). Türkçede Eklerin Kullanış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları. Ankara: TDK.
• MAŞKARAOĞLU, Seher (2018). Kırım-Tatar Söz Varlığı. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• ÖNER, Mustafa (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• ÖZBEK, Emin Erdem (2019). “Tuvacada {Ø (< -A)} Yapısındaki Zarf ve Edat Görevli Sözcüklerle Zarf Yapan {-Dır} Eki Üzerine Sözlükselleşme ve Gramerleşme Açısından Bir İnceleme”. Tehlikedeki Diller Dergisi, 9(14), 17-29. ÖZŞAHİN, Murat (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• ÖZKAN, Nevzat (2001). “Hâl Ekleri Kalıplaşmaları ve Sebepleri Üzerinde Bir Değerlendirme”. İlmî Araştırmalar Dergisi, S. 12. 153-165.
• PEKACAR, Çetin (2007). “Kumuk Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Edt. Ahmet Bican Ercilasun), Ankara: Akçağ, 941-1008.
• PEKACAR, Çetin (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• SALAN, Erkan (2022). “Eski Anadolu Türkçesinde “(turur>) durur” Ekleşmiş midir?”. Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçeleri Araştırmaları: Fiil Kategorisi (Edt. Esra Gül Keskin ve Nergis Biray), Ankara: Bengü, 373-389.
• SARI, İsa (2015). Türkçede Ekleme Dışı Sözcük Yapımı ve Sözlükselleşme. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• SULEYMANOV, Ahmet; İBRAHİMOV, Gaynislam; ERGUN, Metin (Haz.) (2014). Başkurt Destanları 4. Ankara: TDK.
• TAVKUL, Ufuk (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• TAVKUL, Ufuk (2007). “Karaçay-Malkar Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Edt. Ahmet Bican Ercilasun), Ankara: Akçağ, 885-938.
• TENİŞEV, E. R.; SÜYÜNÇEV, H. İ. (1989). Qaraçay-Malqar-Orus Sözlük. Moskova.
• TİMĚRXANOV, A. E. (Bşk.) (2015-2019). Tatar Tělěněñ Añlatmalı Süzlěgě (1-6 Tom). Kazan: Tatarstan Rěspublikası Fenner Akademiyesě.
• TORUN, Yeter (2006). “+DIr/+DUr Bildirme Ekiyle Oluşturulan Bazı Yapıların Cümledeki Kullanımları Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2003/1, vol.1, s. 111-122. USEYİNOV, S. M. (2008). Qırımtatarca-Rusca-Ukraynice Luğat -Üç Tomlı-. Akmescit: Tezis.
• UYĞUR, Ceyhun Vedat (2018). Karakalpak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK.
• UYĞUR, Ceyhun Vedat (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• ÜSTÜNER, Ahat (2003). Türkçede Pekiştirme. Elâzığ: Fırat Üniversitesi Basımevi.
• ÜZÜM, Melike (2023). “Dilbilgisel Kanıtsallık İşaretleyicilerinin Sözlükselleşmesi: Özbek Türkçesinde mish-mish(lar)”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (57), s. 315-334.
• VARDAR, Berke (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• YAVİ, Fecri (2023). Kıpçak Grubu Türk Lehçelerinde Çekim Eklerinin Kalıplaşması. Doktora Tezi. Elâzığ: Fırat Üniversitesi.
• YÜKSEL, Zuhal (2007). “Kırım-Tatar Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Edt. Ahmet Bican Ercilasun), Ankara: Akçağ, 813-882.
• ZEKİYEV, M. Z.; HİSAMOVA, F. M. (Red.) (2016). Tatar Grammatikası, II. Tom. Kazan: TEHSİ.