±DXr Enklitiğinin Odaklayıcı İşlevi

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 34, 291 - 302, 31.05.2024

İlhan İnce

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1402445

Öz

Bu makalede, Bütün adayı bir kuş cıvıltısıdır alır (FSKAB, 83), Bir patırdıdır gidiyor (SK II, 549), İşte bir kazadır oldu (K, 156), Yine bir gülmedir tutturdular (KT, 95) gibi cümlelerde kullanılan ve bir kiplik işaretleyicisi olarak ele aldığımız ±DXr enklitiğinin “odaklayıcılık” işlevi üzerinde durulmaktadır. Odaklayıcı ±DXr enklitiği ilk defa 19. yüzyılda tanıklanır. Önceki çalışmalarda bu işlevdeki kullanımlarla ilgili olarak enklitiğin cümle kurduğu, özne veya nesne üzerine gelebildiği, bazı eylemlerle anlamsal yönden ilişki kurduğu ve eklendiği unsuru vurguladığı dile getirilmiştir. Bu makalede odaklayıcı işlevdeki ±DXr enklitiğinin bu tür kullanımları yapısal ve anlamsal yönden incelenmekte ve bu tür cümlelerde ±DXr enklitiğinden sonra gelen yüklemler ortaya çıkarılmaya çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

klitik, odaklayıcılık, kiplik parçacığı, ±DXr, koşaç, ek-eylem, enklitik

The Highlighting Function of the ±Dxr Enclitic

Öz

In this article, we focus on the “highlighting” function of the ±DXr enclitic, which we consider as a modal marker and used in sentences such as Bütün adayı bir kuş cıvıltısıdır alır (FSKAB, 83), Bir patırdıdır gidiyor (SK II, 549), İşte bir kazadır oldu (K, 156), Yine bir gülmedir tutturdular (KT, 95). The highlighting marker ±DXr enclitic was first witnessed in the 19th century. Regarding the uses in this function in previous studies, it has been stated that the ±DXr enclitic forms sentences, can added to subject or object, establishes a semantic relationship with some verbs and emphasizes the added element. In this article, such uses of the ±DXr enclitic in the highlighting function is being examined structurally and semantically and verbs that come after the ±DXr enclitic in such sentences is being tried to find out.

Anahtar Kelimeler

clitic, highlighting, modality particle, ±DXr, copula, substantive verb, predicative verb., enclitic

Kaynakça

• AHMET MİDHAT EFENDİ (1884-1885). Cinli Han (Haz. Necat Birinci). Ankara 2018: TDK.
• ATABAY, Neşe; ÖZEL, Sevgi; ÇAM, Ayfer (2003). Türkiye Türkçesinin Sözdizimi. İstanbul - Ankara - İzmir - Adana: Papatya.
• BAYDAR, Turgut (2012). “+DIr Bildirme Eki Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 32: 37-54.
• BROWN, Keith; MILLER, Jim (2013). The Cambridge Dictionary of Linguistics. New York: Cambridge University.
• DENY, Jean (2012). Türk Dil Bilgisi (Çev. Ali Ulvi Elöve; Günümüz Türkçesine Uyarlayan: Ahmet Benzer). İstanbul: Kabalcı.
• DOĞAN, Enfel (2013). “Zarf Tümleçleri ‘-DIr Bildirme Ekli Bir Kelime veya Kelime Grubu Olan’ Cümlelerin Yapısı Üzerine”, Journal of Turkish Studies, 8/9: 233-240.
• DOĞAN, Talip (2018). “+DXr git- ~ tuttur- Yapıları Üzerine”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 24: 141-154.
• EDİSKUN, Haydar (1999). Türk Dilbilgisi, Sesbilgisi-Biçimbilgisi-Cümlebilgisi (6. basım). İstanbul: Remzi.
• EMRE, Ahmet Cevat (1945). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (2008). “La Enklitiği ve Türkçede Bir “Pekiştirme Enklitiği” Teorisi”, Dil Araştırmaları Dergisi, 2: 35-56.
• ERDAL, Marcel (2000). “Clitics in Turkish”. Studies on Turkish and Turkic Languages, Proceedings of the Ninth International Conference on Turkish Linguistics. Lincoln College, Oxford. August 12-14, 1998 (Edt. Aslı Göksel ve Celia Kerslake). Wiesbaden.
• ERDEM, Mevlüt (2016). “Dilbilgisi Konularında Devamlılık İlişkisi”, Journal of Turkish Studies, 11/10: 243-254.
• FİKRET, Tevfik (1896). Valideleri Vefat Etmişti (Dil ve Edebiyat Yazıları, Haz. İsmail Parlatır). Ankara 2019: TDK.
• GENCAN, Tahir Nejat (1979). Dilbilgisi (gözden geçirilmiş IV. Baskı). Ankara: TDK.
• GÖKSEL, Aslı; KERSLAKE, Celia (2005). Turkish: Comprehensive Grammar. London and New York: Routledge.
• GÜRPINAR, Hüseyin Rahmi (1899). Metres (Haz. Kadriye Satman Çallı). Ankara 2022: TDK.
• HALPERN, Aaron; ZWICKY, Arnold M. (1996). Approaching Second, Second Position Clitics and Related Phenomena. California: CSLI.
• HATİBOĞLU, Vecihe (1972). Türkçenin Sözdizimi. Ankara: TDK.
• İMER, Kâmile; KOCAMAN, Ahmet; ÖZSOY, A. Sumru (2019). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
• İNCE, İlhan (2022). Türkiye Türkçesinde Morfosentaktik Araçlar: Klitikler. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• JOHANSON, Lars (2016). Türkçede Görünüş (Çev. Nurettin Demir). Ankara: Grafiker.
• JOHANSON, Lars (2021). Turkic. Cambridge: Cambridge University.
• KOCA, Selcen (2018a). Tarihî Türk Lehçelerinde Klitikler (8-15. Yüzyıl). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KOCA, Selcen (2018b). “Klitik Kavramı ve Türkçede Klitikler-I”. Dil Araştırmaları 23: 299-315.
• KOÇ, Nurettin (1993). Dilbilgisi 7. İstanbul: İnkılâp.
• KOÇ, Nurettin (1996). Yeni Dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp.
• KONONOV, A. N. (1956). Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk CCCR.
• KORKMAZ, Zeynep (2019). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi (6. baskı). Ankara: TDK.
• KORNFILT, Jaklin (1997). Turkish. London and New York: Routledge.
• KÚNOS, Ignácz (1905). Oszmán-Török Nyelvkönyv (Nyelvtan, Szótár, Olvásmanyok). Budapest: A Keleti Kereskedelmi Akadémia Kiadása.
• KUZNETSOV, Petro İ. (1995). “Türkiye Türkçesinin Morfoetimolojisine Dair”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 43: 193-262.
• ÖZALAN, Uluhan (2014). Türk Dilinde Cevheri Ek Fiil. Doktora Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• ÖZMEN, Mehmet (2016). Türkçenin Sözdizimi. Adana: Karahan.
• SCHAAIK, Gerjan van (2020). Turkish Grammar (Oxford Linguistics). Oxford: Oxford University.
• SCHÜTZ, Edmund (2014). “Kıpçak Dillerindeki Ön Ses D- Üzerine Düşünceler” (Remarks on Initial D- in Kipchak Languages) (Çev. Musa Salan), Dil Araştırmaları, 15: 245-257.
• SPENCER, Andrew (1997). Morphological Theory, An Introduction to Word Structure in Generative Grammar. Oxford/Malden: Blackwell.
• ŞİMŞEK, Rasim (1987). Örneklerle Türkçe Sözdizimi: Tümceler, Belirtme Öbekleri, Çözümleme. Trabzon: Kuzey Gazetecilik Matbaacılık.
• TORUN, Yeter (2006). “+DIr, +DUr Bildirme Ekiyle Oluşturulan Bazı Yapıların Cümledeki Kullanımları Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 51: 111-122.
• UNDERHILL, Robert (1985). Turkish Grammar (4. baskı). Cambridge, Massachusetts and London: The MIT.