On The Substitutions of Instrumental and Ablative Case Suffixes in Türkiye Turkish Dialect

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 35, 272 - 292, 10.11.2024

Muhammed Sami Ünal

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1471050

Öz

In Türkiye Turkish dialects, case suffixes demonstrate a wide range of usage by substituting for each other's functions, in addition to serving their own purposes. These functional substitutions can be traced back to ancient times in Turkish linguistic history, particularly evident in cases where a suffix alone cannot adequately convey the required breadth of meaning or where certain verbs exhibit nuances in meaning different from modern usage. The interchangeability of function between various case suffixes is explicated through diverse linguistic phenomena observed in Anatolian dialects. While the substitution of instrumental and ablative case suffixes is commonplace in Turkish dialects, the interchange between dative and accusative case suffixes is comparatively rare. Through an examination of the semantic nuances imparted by these suffixes during the course of linguistic evolution, this study aims to elucidate phonetic and semantic inferences regarding the relationship between these morphologically related suffixes in Türkiye Turkish dialects.

Anahtar Kelimeler

ablative case, instrumental case, the substitutions of cases suffix

Türkiye Türkçesi Ağızlarında Vasıta ve Çıkma Hâli Eklerinin Nöbetleşmesi Üzerine

Öz

Türkiye Türkçesi ağızlarında hâl ekleri, kendi görevlerinin yanında bir başka hâl eki ile nöbetleşerek birbirlerinin görevlerini icra etme noktasında geniş kullanım alanı bulabilirler. Bu görev değişiklikleri Türkçenin çok eski dönemlerinden itibaren örneklenebilmektedir. Türkçenin tarihî dönemlerinde ekin ihtiyaç duyulan anlam genişliğine ulaşamadığı durumlarda ve kimi fiillerin anlam olarak üzerine alabildiği tamlayıcı özelliklerinin günümüze göre farklı olduğu durumlarda görülebilen bu olay, günümüzde ağızlarda iki ekin birbiriyle karşılıklı değişimiyle sistematik ve tek işlevde eklerin birinin tercih edilmesiyle yarı sistematik biçimde görülebilmektedir. İki hâl eki arasındaki görev değişimi bugün ağızlarda birçok farklı temelle açıklanmaktadır. Dil bilgisel bir hata olarak görülmenin yanında fiil ile tamlayıcı ilişkisi boyutuyla ve vurgu temeliyle değerlendirilebildiği gibi birçoğu ses olayı olarak görülebilmektedir. Özellikle vasıta hâl eki ile çıkma hâli ekinin Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki nöbetleşmesi sık görülebilen bir durum olsa da belirtme ve yönelme arasındaki nöbetleşmeye göre nadir kabul edilebilir. İki ekin bu görev değişikliğine imkân vermesi şekil ve anlam olarak birtakım temellerle izah edilebilir bir durumdadır. Eklerin gelişim seyri içerisinde bugünkü ağızlarda cümleye kazandırdığı anlamdan hareketle bakıldığında Türkiye Türkçesi Ağızlarında biri diğerinin alamorfu gibi algılanabilen bu iki ekin ağızlardaki kullanımlarına bakarak iki ek arasındaki irtibat üzerine ses ve anlam temelli birtakım çıkarımlarda bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

çıkma hâli, vasıta hâli, hâl eki nöbetleşmesi

Kaynakça

• AKAR, Ali (2013). Muğla ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ALAN, Sümeyra (2019). Yenisey ve Kırgızistan Yazıtlarında Yönelme Hâl Eki Nöbetleşmesi. Dil Araştırmaları, 13/24: 123-130.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1947). Kutadgu Bilig I. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı.
• BULAK, Şahap (2015). Van Küresin Ağzı. Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi.
• BURAN, Ahmet (1996). Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• BURAN, Ahmet (1997). Keban Baskil Ağın ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• BURAN, Ahmet (2008). Makaleler. Türkiye Çalışmaları.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1931). Abu Hayyan - Kitab al-İdrak li-Lisan al-Atrak. İstanbul: Evfak Matbaası.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1967). “Akhisar ve Cihanbeyli Ağızları”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 15, 1-38.
• ÇAĞATAY, Saadet Şakir (1943). “Uygurca ve Eski Osmanlıcada Instrumental -°n”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1/3: 93-107.
• DEMİRCİ, Kerim (2007). Türkçede Hal Eki Nöbetleşmeleri Üzerine. Karaman Dil-Kültür Sanat Dergisi, 126-139.
• ERASLAN, Kemal (1999). “Çıkma Hâli (Ablativ) Ekinin Oluşumu”. III. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Ankara: Türk Dil Kurumu, 381-385.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican. (1983). Kars İli Ağızları. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU, Ziyat (2014). Dîvânu Lugâti't-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ERDEM, Mevlüt (2015). Türk Dillerinde Belirtme-Yönelme Durum Eki Değişmesi: Bir Değerlendirme. Türkbilig, 30, 167-186.
• EREN, M. Emin (1997). Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ERGİN, Muharrem (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Dağıtım.
• ERTANE BAYDAR, Arzu Sema (2009). Kırım Tatar Türkçesi Edebî Dilinde Fiil-Tamlayıcı İlişkisine Dair. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 16/40: 25-35.
• GEMALMAZ, Efrasiyap (1978). Erzurum İli Ağızları, C.II. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• GÜLENSOY, Tuncer (1988). Kütahya ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GÜLSEVİN, Cemil (2021). Malatya İli Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GÜLSEVİN, Gürer (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GÜLSEVİN, Gürer (2020). Uşak İli Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GÜNAY, Esra Gülin (2008). Adıyaman-Merkez, Kâhta, Gerger, Samsat Yöresi Ağzı. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• İLKER, Ayşe (2017). Manisa Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KABADAYI, Rukiye (2014). Bayburt Demirözü İlçesi Ağzı: Cümle Yapısı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
• KAHRAMAN, Tahir (1996). Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KARAHAN, Leylâ (2012). “Türkçede Bazı Ek ve Edatlarda “-n” Morfemi İle Ortaya Çıkan Varyantlaşma”. Türk Moğol Araştırmaları Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı (Ed. Doç. Dr. Bülent Gül). 219-236.
• KARAHAN, Leylâ (2015). “Bir Hypercorrection (Aşırı Düzeltim) Örneği: Batı Anadolu Ağızlarında Ünlü Nöbetleşmesi”. Alkış Bitigi. Kemal Eraslan Armağanı. (Ed. Bülent Gül), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 59-66.
• KARAHAN, Leylâ (2016). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Eş Sesli(leşen) Ekler: {+DAn} Ayrılma ve Vasıta Hâli Eki”. Türklük Biliminde Bir Ömür Prof. Dr. Tofiq Hacıyev Kitabı. (Haz. Bilgehan Atsız Gökdağ ve Nazım Muradov). Ankara: Akçağ Yayınları, 315-322.
• KORKMAZ, Zeynep (1956). Güney-Batı Anadolu Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KORKMAZ, Zeynep (1976) “Anadolu Ağızları Üzerindeki Araştırmaların Bugünkü Durumu ve Karşılaştığı Sorunlar”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten. 23-24(1975-1976), 143-172.
• KORKMAZ, Zeynep (1995). “Batı Anadolu Ağızlarında Yazı Dilinden Ayrılan İsim Çekim Ekleri ve Fonologie-Morfologie Bağlantısı”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, II, 222-231.
• KORKMAZ, Zeynep (2017). Marzubân-Nâme Tercümesi - Destûr-ı Şâhî. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KORKMAZ, Zeynep (2018). Türkçede Eklerin Kullanış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• MUTLU, Hüseyin Kahraman (2022). Balıkesir İli Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• OLCAY, Selahattin; ERCİLASUN, Ahmet Bican; ASLAN, Ensar (1998). Arpaçay Köylerinden Derlemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖNLER, Zafer (2010). “+(X)n Zarf Eki ve Kullanımı”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17/2: 143-155.
• ÖZÇELİK, Sadettin (1997). Urfa Merkez Ağzı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖZEK, Fatih; SAĞLAM, Bilgit (2016). “+Dan Çıkma Hâli Ekinin Vasıta ve Bulunma Hâli İşlevi Üzerine”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24/2: 13-18.
• ÖZKAN, Fatma (1997). Osmaniye Tatar Ağzı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• PEKACAR, Tevfik (2003). Suluova Ağızları, Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• POPPE, Nicholas. (1925). “Türkish-tschuwassische vergleichende Studien”. İslamica, Volumen Secundum. 409-427.
• POPPE, Nicholas (1987). Introduction to Mongolian Comparative Studies. Suomalais – Ugrilainen Seura.
• RÄSÄNEN, Martti. (1957). Materialen zur Morphologie der Türkischen Sprachen. Helsinki: Societas Orientalis Fennica.
• SAĞIR, Mukim (1995). Erzincan ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• SARICA, Bedri (2006). “Türkçe'de -E / -İ Durum Eklerinin Karışması Sorunu”. İlmî Araştırmalar, 22, 205-218.
• SEREBRENNİKOV, Boris. Aleksandroviç; GADJİEVA, Ninel. Zeynalova (2018). Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihî Grameri (Çev. Tevfik Hacıyev ve Mustafa Öner). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• UĞURLU, Mustafa (2001). “Türk Lehçelerin Aktarımında Valenz Sözlüklerinin Önemi”. Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri. (Yayıma Haz. Nurettin Demir ve Emine Yılmaz). Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi Basımevi, 197-206.
• ÜNAL, Muhammed Sami; BAYDAR, Turgut (2021). “Mu’înü’l Mürîd’de İsimden İsim Yapma Ekleri”. Türkiyat Mecmuası. 31, 177-217.
• ÜNAL, Orçun (2019). Türkçe Üçüncü Tekil Şahıs İyelik Ekinin ve Pronominal /N/ Sesinin Kökeni Üzerine. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 64, 47-69.
• YILDIZ, Osman (2021). Isparta Merkez İlçe Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ZÜLFİKAR, Hamza (2021). Bitlis Halk Ağzı ve Kültürü. Ankara: Türk Dil Kurumu.