Azerbaycan Türkçesinde Ağız Farklılıkları ve Kültürel Kimlik

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 37, 217 - 228, 07.11.2025

İlaha Gurbanlı

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1705884

Öz

Bu çalışma, Azerbaycan Türkçesinin ağızlar arasındaki kelime farklılıklarını ve bu farklılıkların etnik kimlik, yaşam tarzı ve ekonomik faaliyetler üzerindeki etkilerini ele almaktadır. Orta Çağ’dan itibaren şekillenen Azerbaycan Türkçesi, Arapça ve Farsça alıntılardan etkilenmiş olsa da, halk arasında kullanılan ağızlar daha muhafazakâr bir yapı sergilemiştir. Özellikle yarı göçebe yaşam tarzı ve hayvancılıkla ilgili terimler, kelime hazinesinin korunmasında ve kültürel aktarımda önemli bir rol oynamıştır. Çalışmada, farklı bölgelerde kullanılan kelimelerin varyasyonları incelenmiş ve Azerbaycan’daki tarım ve hayvancılıkla ilgili terimlerin kökeni üzerine etimolojik bir değerlendirme yapılmıştır. Bu bağlamda süt ürünleri, yağ saklama yöntemleri, göçebe yaşamın gerektirdiği hayvan derisinden yapılan eşyalar ve bölgesel yemekler gibi unsurlar, Azerbaycan ağızlarında zengin bir kelime çeşitliliği oluşturmuştur. Sonuç olarak Azerbaycan Türkçesinin ağızları, tarihsel süreç içinde bölgesel etkileşimlere rağmen özgünlüklerini korumuş ve toplumsal yapının bir yansıması olarak varlıklarını sürdürmüştür.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Türkçesi , ağız farklılıkları , etnolingüistik , hayvancılık terimleri , etimoloji , yarı-göçebe yaşam

Dialectal Differences in Azerbaijani Turkish and Cultural Identity

Öz

This study examines the lexical differences among Azerbaijani Turkish dialects and their relationship with ethnic identity, lifestyle, and economic activities. Since the Middle Ages, Azerbaijani Turkish has been influenced by Arabic and Persian loanwords, yet its dialects have retained a more conservative structure among the common people. The semi-nomadic lifestyle and pastoralism played a crucial role in preserving linguistic heritage and cultural transmission. The study explores regional lexical variations and provides an etymological analysis of terms related to agriculture and livestock farming in Azerbaijan. Key aspects such as dairy products, fat preservation methods, leather-based clothing and tools, and regional cuisine contribute to the richness of the Azerbaijani lexicon. Ultimately, despite regional interactions, Azerbaijani Turkish dialects have maintained their distinct characteristics and serve as a linguistic reflection of the region’s social structure.

Anahtar Kelimeler

: Azerbaijani Turkish , dialectal variation , ethnolinguistics , pastoral terminology , etymology , semi-nomadic lifestyle

Kaynakça

• Akademiya Nauk SSSR / Akademiya Nauk SSSR (1969). Drevnetyurkskiy slovar / Древнетюрксий словарь. Leningrad: Nauka.
• AKHMETYANOV, R. A. (1978). Sravnitelnoye issledovaniye Tatarskogo i Çuvaskogo yazıkov / Сравнительное исследование татарского и чувашского языков. Moskva: Nauka.
• AMEA, Nəsimi Dilçilk Institutu (1999). Azərbaycan dialektoloji lüğəti. Ankara: Türk Dil Kurumları.
• ARAZKULIYEV, S.; Atanıyazov, S.; Berdiyev, R.; Saparova, G. (1977). Türkmen dilinin gısgaça dialetologik sözlügü. Aşgabat: Ilım.
• ARGUNŞAH, M. (2023a). Türkçe Sözlük A-L. Ankara: Türk Dil Kurumu Kalkan Maatbaçılık.
• ARGUNŞAH, M. (2023b). Türkçe Sözlük K-Z. Ankara: Türk Dil Kurumu Kalkan Maatbaçılık.
• ARGUNŞAH, Mustafa; GÜNER, Galip (2022). Codex Cumanikus. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ARGUNŞAH, Mustafa; SAĞOL YÜKSEKKAYA, Gülden (2013). Karahanca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit.
• ATAMİRZAYEVA, S. A. (1974). Eksprementalno-fonetiçeskoye issledovaniye namaganskogo dialekta uzbekskogo yazıka / Экспериментально-фонетическое исследование наманганского говора узбекского языка. Taşkent: Nauka.
• BASKAKOV, A. (1972). Dialekt kumandintsev / Диалект кумандинцев (Kуманды - Кижи). Moskva: Nauka.
• BASKAKOV, N. B. (1966). Tyurkskiye yazıki / Тюркские языки. Moskva: Yazyki narodov SSSR.
• BAYAZITOVA, F. B. (1983). “Naiminovaniye moloçnıh produktov v başkirskih govorah / Наименование молочных продуктов в башкирских говорах.” Voprosı leksikilogiyi i leksografii Başkirskogo yazıka / Вопросы лексикологии и лексикографии Башкирского языка, s. 49–57.
• BURAN, A. (1997). Keban. Baskıl ve Ağın Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• CAFEROĞLU, A. (1984). Anadolu Ağızlarından Toplamalar. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• CAFEROĞLU, A. (1995). Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: At the Clarendon Press.
• DEMİR, N. (2001). Ordu ili ve Yöresi ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• DIBO, F. D. (2003). Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov / Этимологический словарь тюркских языков [Текст]: общетюркские и межтюркские лексические основы на буквы “Л”, “М”, “Н”, “П”, “С”. Moskva: Vos.lit.
• DİLAÇAR, A. (2020a). Ktadgu Bilig. Ankara: Türk Dili Kurumu.
• DİLAÇAR, A. (2020b). Kutadgu Bilig İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERGİN, M. (2021). Dede Korkut Kitabı 12.* Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ƏZİZOV, E. (2016). Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı: Elm və Təhsil.
• GARIPOV, T. M. (1979). Kıpçakskiye yazıki Ural-Povoljya. Opıt sinkhroniçeskoy i diakhroniçeskoy kharakteristiki / Кыпчакские языки Урал-Поволжья. Опыт синхронической и диахронической характеристики. Moskva: Nauka.
• GEMALMAZ, E. (1995). Erzurum ili Ağızları (İçerik: metinler, sözlük ve diziler). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• HABİEV, M. (1970). Nekotorıye ıtogı deçıfrovkı zapadnotyurkskıh nadpısey / Некоторые итоги дешифровки западнотюркских рунических надписей. Frunze: Tyurkologıöeskıye ıssledovanıya Ilım.
• KAŞGARLI, M. (2023). Divanü Lugat-it Türk. Ankara: Türk Dil Kurumları.
• KİRİŞÇİOGLU, F. (2007). Saha Türklerinin Atasözleri. Ankara: Nobel.
• KÖÇERLİ, F. (1981). Azerbaycan Ədeəbiyyatı. Bakı: Elm.
• KORNİLOV, G. G. (1988). “O tyurkskih-slavyanskih kalkah v oblasti grammatiki / О тюркско-славянских кальках в области грамматики.” Voprosı fonetiki, gramatiki i leksikologii çuvaşskogo yazıka / Вопросы фонетики, грамматики и лексикологии чувашского языка, s. 29–33. Çeboksarı: Tipografiya nomer 1 Gosudarstvennogo komiteta Çuvaskoy ASSR.
• MƏMMƏDOV, M. (2019). Azərbaycan dialektologiyası. Bakı: Zərdabi.
• MİRJANOVA, S. M. (1970). Yujnıy dialekt başkirskogo yazıka / Южный диалект башкирского языка. Moskva: Nauka.
• OLCAY, Selahattin; ERCILASUN, Ahmet Bican; ASLAN, Ensar (1998). Arpaçay Köylerinden Derlemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• ORUZBAYEVA, E. O. (1970). O leksiçeskom sostave kirgizskogo literaturnogo yazıka / О лексическом составе киргизского литературного языка. Frunze: Tyurkologiçeskiye issledovanıya İlimi.
• RADLOV, V. R. (1893). Opıt slovarya tyurkskih nareçey / Опыт словаря тюркских наречий. S. Peterburg: Izdatelstvo imperatorskoy akademii nauk.
• RADLOV, V. R. (1911). Opıt slovarya tyurkskih nareçey Т. 4 Ч. 1: п, ц, з, с, з, ш, ж, ж, п, б, ф, в, м / Опыт словаря тюркских наречий. S. Peterburg: Izdatelstvo imperatorskoy akademii nauk.
• RADLOV, V. V. (1905). Opıt slovarya tyurkskih nareçey Т. 3: ј, ј, J, н, н, р, л, l, т, д, ч / Опыт словаря тюрских наречий. S. Peterburg: Izdatelstvo imperatorskoy akademii nauk.
• RƏCƏBOV, Ə.; Məmmədov, Y. (1993). Orxon Yenisey abidələri. Bakı: Yazıçı.
• SEVORTYAN, E. S. (1974). Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov / Этимологический словарь тюркских языков: общетюрк. и межтюрк. лекс. основы на буквы … Moskva: Nauka.
• SEVORTYAN, E. S. (1978). Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov na bukvu B / Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на букву «Б». Moskva: Nauka.
• SEVORTYAN, E. S. (1980). Etimologiçtskiy slovar tyurkskih yazıkov na bukvu V, G, D / Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на буквы «В», «Г» и «Д». Moskva: Nauka.
• ŞİRƏLİYEV, M. (2008). Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı: Şərq-Qərb.
• YUDAHİN, K. (1985). Kirğızca-Rusca sözlük / Киргизско-русский словарь. Frunze: Izdatelstvo Sovetskoy Entisklopedii.