XIII – XIV. Yüzyıllarda Yaşamış, Arap Dili Ve Belagatı Alanında Çalışmış Azerbaycanlı Alimler Ve Eserleri

Yıl 2023, , 337 - 357, 21.03.2023

İntikam Mammadov

https://doi.org/10.30767/diledeara.1243592

Öz

XIII. yüzyılın ilk yıllarında vuku bulan Moğol saldırıları tüm Orta Doğu ile birlikte Azerbaycan’ı da etkisi altına alır. Bu saldırılar sebebiyle XIII. yüzyılın ortalarına kadar İslam coğrafyasının diğer bölgelerinde olduğu gibi Azerbaycan’da da siyasi, ekonomik, ilmi ve kültürel faaliyetlerde bir durgunluk yaşanır. XIII. yüzyılın ikinci yarısında ise durum tamamen değişir. Birçok ilim adamı Moğol saldırılarından sonra kurulan İlhanlı ve Memlüklerin koruması altında ilmi, kültürel faaliyetlerini devam ettirir.
XIII – XIV. yüzyıllarda siyasi ve sosyal ortamın da olumlu olması neticesinde Azerbaycan’da değişik ilim dallarında alimler yetişmiş, dinî, edebî ve fennî eserler telif edilmiştir. Bu dönemde yaşayan alimler hadis, fıkıh, tefsir gibi İslami ilimlerde yüksek ilmi seviyelere ulaşmanın yanında, tıp, astronomi, kimya ve fizik gibi ilimlerde de eserler vermişlerdir. Söz konusu devirde Azerbaycan’da hem siyasi hem ilmi alanlarda kullanılan Arap dili ve belagatı üzerine de birçok araştırma yapılmış, kitaplar telif edilmiştir. Bu makalede XIII – XIV. yüzyıllarda Azerbaycan’da Arap dili ve belagatı üzerine eser veren bazı alimler ve eserleri hakkında bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Arap dili, İlhanlılar, Memlükler, dilbilim.

Kaynakça

• Aybakan, Bilal , (2010) “Sübkî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 38, İstanbul: TDV Yayınları.
• Bağdatlı, İsmâil Paşa (1951), Hediyyetü’l-ʿÂrifîn, Esmâʾü’l-Müʾellifîn ve Âs̱ârü’l-Muṣannifîn 2, İstanbul: Dâru’l-Maʻârif.
• Bağdatlı, İsmâil Paşa (1988), Îżâḥu’l-Meknûn fi’ẕ-Zeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn 2, Beyrut: Dâr İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî.
• Buniyatov, Ziya (1980), “Vıdnıye Deyateli Azerbaydjana v Soçinenii İbnü’l-Fuvatî”, S. 2, Az SSSR İA Haberleri. s. 33-35.
• De Slane, Mac Guckin (1883-1895), Catalogue des Manuscrits Arabes. Paris.
• el-İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen (1987), Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye 2, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• el-Leknevî, Ebû’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm (1906), el-Fevâʾidü’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Ḥanefiyye. thk. Muhammed Bedreddin Ebû Firâs en-Na‘sânî, Kahira: Darü’s-Seade.
• en-Nuaymî, Ebû’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Ömer (1990.), ed-Dâris fî Târîḫi’l-Medâris 1, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• es-Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh (1998), Aʿyânü’l-ʿAṣr ve Aʿvânü’n-Naṣr 5, thk. Dr. Ali Ebû Zeyd, Beyrut: Daru’l-Fikir.
• es-Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahman (1992), eḍ-Ḍavʾü’l-Lâmiʿ li-Ehli’l-Ebnaʾi Aʿyâni ʿUlemâʾi Karni’t-Tâsi 5, Beyrut: Dâru’l-Cîl.
• es-Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî (1964), Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-Kübrâ 2, 8, thk. Mahmud Muhammed et-Tenahi, Abdulfettah Muhammed, Kahira: Dar İhya Kütubü’l-Arabiyye.
• es-Süyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr (1976), Buġyetü’l-Vuʿât fî Tabaḳāti’l-Luġaviyyîn ve’n-Nüḥât 2, 8, thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhim, Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed (1985), Siyeru Aʿlâmi’n-Nübelâ 1, 4, thk. Dr. Beşşar Avar Meruf , Dr. Muhyi Hilal Serhan, Beyrut: Müessesetu’r-Risale.
• ez-Ziriklî, Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd (1980), el-Aʿlâm. 1, 6, 7, Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn. Himerine, Sami Halat (1981), Darü’l-Kutubü’l-Zahiriyye, Fihris el-Mahtutat (et-Tıbb ve’s-Saydaliyye) 2, Demeşk: Mucemü’l-Luğatü’l-Arabi.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn (2007), el-Bidâye ve’N-Nihâye 15. thk. Dr. Riyad Abdulhemid, Muhammed Hessan Abid. Beyrut: Dar İbni Kesir.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî (1998), Refʿu’l-İṣr ʿan Kuḍâti Mıṣr. thk. Dr. Ali Muhammed Ömer, Kahira: Mektebetü’l-Hanaci.
• İbn Kādî Şühbe, Ebû’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed ed-Dımaşkī (1979), Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye. Heyderabad: Mektebetü Meclis Dairatu Mearif Osmaniyye fil-Hind.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe (2010), Süllemü’l-Vüṣûl ilâ Tabaḳāti’l-Fuḥûl 1, 2, Kahira: Darül-Kutubi’l-Mısriyye. Kehhâle, Ömer Rızâ (1993), Muʿcemi’l-Müʾellifîn 2, 3, 4, Beyrut: Müessesetu’r-Risale.
• Nesirov, Elnur (2011), Orta Asırlarda Yaşamış Azerbaycanlı Âlimler, Bakü: Nurlar.
• Özgüdenli, Osman (2008), “Fazlullāh, Reşîdüddîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 35, İstanbul: TDV Yayınları.
• Şîrâzî, Ebû’l-Kāsım Muînüddîn Cüneyd b. Mahmûd (1949), Şeddü’l-İzâr fî Haṭṭi’l-Evzâr ʿan Züvvâri’l-Mezâr, thk. Mirza Muhammed Kazvînî, Abbas İkbâl Aştîyânî, Tahran: Matbaatü’l-Meclis.
• Tağrîberdî, Ebû’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf (1979), ed-Delîlü’ş-Şâfî ʿale’l-Menheli’ṣ-Şâfî 2, thk. Fehîm Muhammed Şeltût. Kahira: Mektebetu’l-Hanaçi.
• Terbiyet, Muhammed Ali (1987), Dânişmendân-ı Âẕerbâycân, çev. İsmail Şems ve Kafar Kendli, Bakü: Azərbaycan Devlet Neşriyyatı.
• Yavuz, Yusuf Şevki (1992), “Beyzâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 6, İstanbul: TDV Yayınları.
• Yiğit, İsmail (2004), “İlhanlılar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 29, Ankara: TDV Yayınları.
• Yuvalı, Abdulkadir (2000), “İlhanlılar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22, İstanbul: TDV Yayınları.