Bilingual Latin Alphabet Historical Dictionaries As An Source In Classical Turkish Literature Studies

Yıl 2020, Sayı: 21, 361 - 391, 20.03.2020

Lokman Taşkesenlioğlu

https://doi.org/10.30767/diledeara.649018

Öz

Dictionaries are among the most important resources in classical Turkish literature studies. In the Turkish literature, dictionaries in Turkish as well as foreign language dictionaries, primarily those in Arabic and Farsi are accepted as indispensable references to be used in studies related with texts in Ottoman Turkish.
Bilingual dictionaries written in Latin alphabet are among the least used dictionaries. Actually, issues related with pronunciation can be understood much more clearly when using these dictionaries which provide the lexical entries in today’s alphabet. In this regard, it is possible to make use of other dictionaries even though Redhouse dictionaries are among the most frequently used dictionaries.
The use of Latin letter spellings of the Turkish word entries in pre-1928 Turkish to foreign language dictionaries may help us today read the texts written in Ottoman Turkish. Thus, Turkish into foreign language dictionaries printed prior to the alphabet reform have been scanned, those that are suitable for such studies have been determined and detailed information on these texts and their authors have been provided.
In addition, various factors related with the pronunciation of Turkish prior to the alphabet reform have also been determined in the scanned dictionaries, and the opinions of local and foreign dictionary writers on this issue shall be set forth.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, Bilingual Historical Dictionaries, Ottoman Turkish, Turkish – French/ English/ German Dictionary, Lexicography

Eski Türk Edebiyatı Araştırmalarında Bir Kaynak Olarak İki Dilli Latin Harfli Tarihî Sözlükler

Öz

Sözlükler, eski Türk edebiyatı araştırmalarında en önemli kaynaklardan biridir. Gerek Türkçe telif veya tercüme gerekse Arapça ve Farsça başta olmak üzere yabancı dillerde hazırlanan sözlükler, Türk edebiyatında Osmanlı Türkçesi ile oluşturulan metinlerle ilgili çalışmaların vazgeçilmez kaynakları olarak kabul edilmektedir.
 Bu sözlükler içinde belki de en az kullanılanları Latin harfli iki dilli sözlüklerdir. Madde başlarının bugünkü alfabe ile verildiği bu tür sözlüklerde aslında telaffuz ile ilgili hususlar çok daha net olarak anlaşılmaktadır. Bu minvalde en çok kullanılan sözlükler Redhouse’un eserleri olmasına rağmen bunun haricinde başka sözlüklerden de yararlanmak mümkündür.
1928 öncesi Türkçeden yabancı dile sözlüklerde, madde başı Türkçe kelimelerin Latin harfli imlalarının kullanılması, bugün itibarıyla Osmanlı Türkçesi metinlerinin okunmasında yardımcı olabilmektedir. Bu nedenle harf inkılâbı öncesi basılan Türkçeden yabancı dile sözlükler taranmış, bu tür araştırmalara uygun olanlar tespit edilerek yazarlar ve eserler hakkında detaylı bilgi verilmiştir.
Ayrıca taranan sözlüklerde Türkçenin harf inkılâbı öncesi söyleyiş özellikleriyle ilgili bazı hususlar da belirlenerek yerli ve yabancı sözlük yazarlarının eserlerinde bu hususa bakış gösterilmeye çalışılacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Eski Türk Edebiyatı, İki Dilli Tarihi Sözlükler, Osmanlı Türkçesi, Türkçe – Fransızca/ İngilizce/ Almanca Sözlükler, Sözlükçülük

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Haluk (2008). Binyıl Önce Binyıl Sonra Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, Doğan (1998). “Türklerde Sözlükçülük, Bugün Türkiye’de Sözlük”, Kebikeç, 6, 115-118.
• Akün, Ömer Faruk (1992). “Bianchi, Thomas-Xavier”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, İstanbul, s.117-120.
• Ali Ferâz (1927). Türkçeden Fransızcaya Mükemmel Lügat-ı Ferâz. İstanbul: Ahmed Kâmil Matbaası.
• Ali Nazîmâ (1910). Lügat-ı Tefeyyüz Dictionnaire Tefeyyuz Ottoman-Français. İstanbul: Kaspar Matbaası.
• Barbier de Meynard, Charles Adrien Casimir (1881). Kitâb-ı Dürerü’l-Ummâniyye fi Lügati’l-Osmâniyye/ Dictionnaire Turc-Français. Paris.
• Bianchi, Thomas Xavier ve Kieffer, Jean Daniel (1850). Elsine-i Türkiyye ve Franseviyyenin Lügati Dictionnaire Turc – Français. Paris.
• Çiçek, Ali (2004). “Sözlük Bilimi Açısından Kamus-ı Fransevi'nin İncelenmesi”, AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 23, s.25-32.
• Eminoğlu, Emin (2010). Türk Dilinin Sözlükleri ve Sözlükçülük Kaynakçası. Sivas: Asitan Yayınları.
• Eren, Hasan (1998). Türklük Bilimi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ertaş, Kasım (2016). “Türk Dili ve Ermeniler: Osmanlı'nın Ermeni Dilbilimcileri”, JASSS, 53, 151-162.
• Findley, Carter Vaughn (2007). “Redhouse, Sir James William”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 34, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, İstanbul, s.523.
• Gökçe, Aziz (1998). Türkiye Türkçesinin Tarihi Sözlükleri. Ankara: Kebikeç Yayınları.
• Hakkı Tevfik, Galancızâde (1917). Türkçeden Almancaya Lügat Kitabı, Türkisch - Deutsches Wörterbuch. Leipzig.
• Halman, Talat Sait (1990). “Redhouse, Sir James”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (TDEA), C. 7, Dergâh Yayınevi, İstanbul, s.299-300.
• Hamit, Furkan (2009). Şemseddin Sami ve Nev-Usûl Sarf-ı Türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hindoğlu, Artin (1838). Hazine-i Lügat - Dictionnaire Abrégé Turc-Français. Vienne: Chez F. Beck Libraire.
• İlhan, Nadir (2007). Geçmişten Günümüze Sözlükçülük Geleneği ve Türk Dili Sözlükleri. Elazığ: Manas Yayıncılık.
• Kahraman, Âlim (2006). “Nazîmâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 32, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, İstanbul, s.453-454.
• Kalafat, Şermin (2017). “Bir Sözlüksel Bilmece: Redhouse’un Kayıp Türkçe Sözlüğüne Ne Oldu?”, Bilig, 82, s. 1-40.
• Kallek, Cengiz (1992). “Bardier de Meynard, Casimir Adrien”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 5, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, İstanbul, s.68-69.
• Kara, İsmail (1990). “Redhouse Sözlüğü”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (TDEA), C. 7, Dergâh Yayınevi, İstanbul, s.300-301.
• Kelekyan, Diran (1911). Kâmûs-ı Fransevî Dictionnaire Turc-Français. İstanbul: Mihran Matbaası. Levend, Agâh Sırrı (1969). Şemsettin Sami. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Maksudyan, Nazan (2007). “Bir Sözlükten Büyülenmek”, Toplumsal Tarih, 158, s.34-39.
• Mallouf, Nassif (1863). Türkî ve Fransevî Lügatnâmesi Dictionnarie Turk – Français, Paris.
• Meninski, Francisci a Mesgnien (1680), Thesaurus Linguarum Orientalum Turcicae, Arabicae, Persicae Lexicon Turcico-Arabico-Persicum. Vienne.
• Nicolas Murat (1903). Dictionnaire Turc – Français. İstanbul. Levant Herald.
• Ölmez, Mehmet (1999). Franciscus a Mesgnien Meninski Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae - Arabico - Persicum Lexicon / Meninski Sözlüğü, Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Pamukciyan, Kevork (2003). Zamanlar, Mekanlar, İnsanlar. İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Reali Yusuf (1888). Dictionnaire Turc – Français. İstanbul: Ebuzziya Matbaası.
• Redhouse, Sir James William (1857). Türkçeden İngilizceye Lügat Kitabı, Turkish and English Lexicon. London.
• Redhouse, Sir James William (1999). Redhouse Türkçe/Osmanlıca- İngilizce Sözlük. İstanbul: Sev Yayıncılık.
• Soydaş, Hakan (2016). “Şarkiyatçı Nassif Mallouf’un Eserleri ve Çocuk Edebiyatında Bir Mihenk Taşı: Kitâb-ı Der-Hakk-ı Sıbyân ve Sabâvet”, Türkiyat Mecmuası, 26/2, s. 371-383.
• Şemseddin Sâmi (1885). Kâmûs-ı Fransevî Dictionnaire Turc-Français. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Tulum, Mertol (2014). “Meninski'ye Göre XVII. Yüzyıl İstanbul Türkcesi'nde /I/ Ünlüsü”, Türkiyat Mecmuası, 24/Bahar, 99-112.
• Uçman, Abdullah (2010). “Şemseddin Sâmi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 38, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, İstanbul, s.519-523.
• Ülkütaşır, M. Şakir (1977). “Ali Nazimâ”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (TDEA), C. 1, Dergâh Yayınevi, İstanbul, s.114-115.
• Wiesenthal, W. (1887). Türkçeden Fransızcaya Küçük Lügat Petit Dictionnaire Turc – Français. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
• Yağmur, Ömer (2014). “Erken Dönem Türkçe Transkripsiyon Metinleri ve Bunların Dil Araştırmaları Açısından Önemi”, FSM İlmî Araştırmalar ve Toplum Bilimleri Dergisi. 4, 201-217.
• Yavuzarslan, Paşa (2009). Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğü. Ankara: Tiydem Yayınları.
• Yelten, Muhammet (2004). “Meninski, François a Mesgnien”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 29, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, İstanbul, s.144-145.
• Yelten, Muhammet (2012). “Meninski, François de Mesgnien ve Eserleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 30, 581-589.
• Yiğit, Nuyan (2004). Atatürk’le Otuz Yıl: İbrahim Süreyya Yiğit’in Öyküsü, İstanbul: Remzi Kitabevi.