Bucak Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine

Yıl 2020, Sayı: 22, 401 - 415, 20.10.2020

Öznur Durgun

https://doi.org/10.30767/diledeara.776180

Öz

Türkiye Türkçesinde ‘kenar, köşe, yer’ manalarıyla kullanılan, tarihî ve çağdaş Türk dillerinde buçgak ~ buççak ~ buçhak ~ buçhah ~ burçak ~ bucek vb. şekillerde görülen bucak sözcüğü, çoğu araştırmacı tarafından bıç-/biç- ‘kesmek’ fiiliyle irtibatlandırılmıştır. Sözcüğün, semantik ve morfolojik bakımlardan hayli problemli olan ve ilk defa Vámbéry (1878) tarafından önerilen bıç-/biç- fiiliyle münasebetinin kurulamaması, ayrıca bazı çağdaş Türk dillerinde sözcüğün kökü olduğunu düşündüğümüz, bu zamana kadar gözden kaçan ismin yalın hâlde yaşamaya devam etmesi, bu çalışmanın kaleme alınmasına zemin oluşturmuştur. Çalışmada öncelikle sözcüğün tarihî ve çağdaş Türk dillerinde hangi biçimlerde kullanıldığı gösterilmiş, sözcüğe dair yapılan etimolojiler kronolojik olarak incelenmiştir. Sunduğumuz etimolojik izahla, araştırmacıların şimdiye kadar fiil kökünden geldiğini düşündükleri, yalnızca Brockelmann’ın (1954) isim kökünden gelebileceğini söylemekle birlikte etimolojisinin muallak olduğunu belirttiği bucak sözcüğünün sanılanın aksine aslında bir isim kökünden türediği, çağdaş Türk dillerindeki veriler üzerinden ortaya konmuş; varyantları, isim kökünün /r/ fonemi bulundurup bulundurmaması kıstas alınarak üç morfolojik gelişim üzerinden temellendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

bucak, etimoloji, kökenbilgisi, biçimbilgisi, ÇAğdaş Türk dilleri

On the Etymology of bucak

Öz

The word bucak has been used with the meanings of ‘edge, corner, side, place’ in Turkish and appears in the forms like buçgak ~ buççak ~ buçhak ~ buçhah ~ burçak ~ bucek etc. in old and contemporary Turkic languages. Until now, bucak has been associated with bıç-/biç- ‘cut’ verb by many researchers since it was first suggested by Vámbéry (1878). However, this association seems very problematic semantically and morphologically. Moreover, in some contemporary Turkic languages, the stem of the word continues to live in absolute form which escapes the attention of many researchers and these two facts form a basis for this study. First of all, this study tries to show how the word bucak has been used in old and contemporary Turkic languages and then it chronologically examines the etymological inquires made about it. With the etymological exposition, this article propounds that the word bucak actually derives from a noun stem in contrast to the assertion of researchers who have considered bucak as a word deriving from verb stem, apart form Brockelmann (1954) who suggested that it might come from noun stem but its etymology is undecided. The argument has been revealed from data in contemporary Turkic languages, its variants have been grounded on the basis of three morphological developments with regard to the criterion whether noun stem has /r/ phoneme or not.

Anahtar Kelimeler

bucak, etymology, morphology, contemporary Turkic languages

Kaynakça

• Agyagási, K. (2019): Chuvash Historical Phonetics: An Areal Linguistic Study. With an Appendix on the Role of Proto-Mari in the History of Chuvash Vocalism. Wiesbaden.
• Aydemir, H. (2003): Altaic etymologies: tōz, toprak, toγosun. Turkic Languages 7/2003: 105-143.
• Bammatova, Z. Z. (1969): Kumıksko-russkiy slovar'. Moskva.
• Baskakov, N. A. / Toşçakova, T. M. (1947): Oyrotsko-russkiy slovar'. Moskva.
• Baskakov, N. A. / Inkijekova-Grekul, A. I. (1953): Hakassko-russkiy slovar'. Moskva.
• Baskakov. N. A. / Karrıyev, B. A. / Hamzayev, M. Ya. (1968): Turkmensko-russkiy slovar'. Moskva.
• Baskakov, N. A. (1973): Gagauzsko-russko-moldavskiy slovar'. Moskva. (Gagauz Türkçesinin Sözlüğü. Çev. Kaynak, İ. / Doğru, A. M., Ankara, 1991).
• Baskakov, N. A. / Zayonçkovskiy, A. / Şapşal, S. M. (1974): Karaimsko-russko-pol'skiy slovar'. Moskva.
• Berta, Á. (1996): Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen, Turcologica, Band 24, Wiesbaden.
• Borovkov, A. K. (1959): Uzbeksko-russkiy slovar'. Moskva.
• Brockelmann, C. (1954): Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden.
• Castrén, M. A. (1857): Versuch einer koibalischen und karagassischen Sprachlehre nebst Wörterverzeichnissen aus den tatarischen Mundarten des Minussinschen Kreises. St. Petersburg.
• Clauson, Sir G. (1960): Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Xān. Facsimile Text. London.
• Clauson, Sir G. (1972): An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Dankoff, R. / Kelly, J. (1985). Maḥmūd al-Kāšġarī. Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk). Part I. Cambridge.
• DS: Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü 1-12. Türk Dil Kurumu. Ankara.
• Erdal, M. (1991): Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon I, Wiesbaden.
• Garkavets, A. N. / Üseinov, S. M. (2002): Kırımskotatarsko-russko-ukrainskiy slovar'. Sonat.
• Golovkina, O. V. (1966): Tatarsko-russkiy slovar'. Moskva.
• Grönbech, K. (1942): Komanisches Wörterbuch. Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Kopenhagen.
• Guseynova, G. (1941): Azerbaydjansko-russkiy slovar'. Bakü.
• Gülensoy, T. (2007): Türkiye Türkçesindeki Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara.
• Gürsoy-Naskali, E. / Duranlı, M. (1999): Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara.
• Fedotov, M. R. (1996): Etimologiçeskiy slovar' çuvaşskogo yazıka. Tom I. Çeboksarı.
• Jarring, G. (1964): An Eastern Turki-English Dialect Dictionary. Lund.
• Joki, A. J. (1953): Wörterverzeichnis der Kyzyl-Sprache. Studia Orientalia, 19/1953:1-47.
• Karahan, S. O. (2011): Dobruca Kırımtatar Ağzı Sözlüğü. Dictionarul Graiului Tǎtar Dobrogean 1, A-D. Romanya.
• Karatay, O. (2014): Karadeniz Kuzeyindeki Bucak Yeradının Kökenine Dair. Karadeniz Araştırmaları, S. 43, Güz 2014, 51-57.
• Kzk.: Türk Dil Kurumu (Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü) https://sozluk.gov.tr (Erişim tarihi: 17.05.2020)
• Malov, S. E. (1957): Yazık jeltıh uygurov. Slovar' i grammatika. Alma-Ata.
• Nadjip, Ė. N. (1968): Uygursko-russkiy slovar'. Moskva.
• Nişanyan, S. (2009): Sözlerin Soyağacı. Çağdaş Türkçenin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul.
• Oda, J. (2015): A Study of the Buddhist Sūtra called Sekiz Yükmek Yaruk or Sekiz Törlügin Yarumış Yaltrımış in Old Turkic. Belgium.
• Radloff, W. (1960): Versuch eines Wörterbuches der Türk-dialecte (Opıt' slovarya tyurkskih' nareçıy). Band IV. Gravenhage.
• Ramstedt, G. J. (1935): Kalmukisches Wörterbuch. Helsinki.
• Rassadin. V. I. (2005): Slovar' Tofalarsko-russkiy i Russko-tofalarskiy. Sankt-Peterburg.
• Räsänen, M. (1969): Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
• Ryumina-Sırkaşeva, L. T. / Kuçigaşeva, N. A. (1995): Teleutsko-russkiy slovar'. Kemerovo ( Teleüt Ağzı Sözlüğü. Çev. Akalın, Ş. H. / Turgunbayev, C., Ankara, 2000)
• Sevortyan, E. V. (1978): Etimologiçeskiy Slovar' Tyurskih Yazıkov II, Moskva.
• Starostin, S. / Dybo, A. / Mudrak, O. (with assistance of İlya Gruntov and Vladimir Glumov) (2003): An Etymological Dictionary of the Altaic Languages. (Handbook of Oriental Studies: Uralic & Central Asian Studies, Vol. 8/1–3). Leiden-Boston.
• Tavkul, U. (2000): Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara.
• Tietze, A. (2002): Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. Sprachgeschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen 1, A-E. İstanbul- Wien.
• Vámbéry H. (1878): Etymologisches Wörterbuch der Turko-Tatarischen Sprachen. Leipzig. Yudahin, K. K. (1965): Kirgizsko-russkiy slovar'. Moskva.