Yeniden Doğum, Kleśa ve Nirvāṇa Hakkında Bazı Eski Uygurca Fragmanlar

Yıl 2023, Sayı: 28, 220 - 239, 25.10.2023

Uğur Uzunkaya

https://doi.org/10.30767/diledeara.1267818

Öz

Eski Uygurca, farklı dinî muhitlerde yazılan muhtelif konu ve türdeki eserlerin ter- cümesine dayanır. Bu dinî muhitler içerisinde Budizm, Manihaizm ve Nasturi Hristiyanlık yanında önemli bir yere sahiptir. Esasen Sanskritçe Budist külliyata ilişkin eserlerin tercü- mesi temelinde oluşan Budist Uygur edebiyatında bütünlüklü olarak korunan birçok eserin külliyattaki yeri tespit edilebilmiştir. Bunun yanında kimi yazmaların kısmen hasarlı olması bunların külliyatla ilişkilendirilmesini engellemektedir. Bu çalışmada da bugün hangi Eski Uygurca metnin parçası olduğu belirlenmeyen ancak başta Budizm’deki yeniden doğum, kleśa “ihtiras” ve nirvāṇa “kurtuluş, huzur” konularını ele alan daha evvel yayımlanmamış Eski Uygurca metin parçalarının filolojik neşrine odaklanılmıştır. Çalışmaya dâhil edilen yedi fragman bugün Berlin Turfan Koleksiyonu’nda korunmaktadır ve sırasıyla şu arşiv numaralarına sahiptir: U 2139 (o. F.), U 2213 (T I 217), U 2268 (T I 642), U 2269 (T I 648), U 2286 (T I α 512; T I α), U 2321 (T I D 513; T I D) ve U 5383 (T I α). Bu yazıda bahsi ge- çen fragmanların yazı çevirimleri ve harf çevirileri, Türkiye Türkçesine aktarmaları, metne ilişkin açıklamaları ve analitik dizini de ihtiva eden sözlüğü sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Budizm, Eski Uygurca, metin neşri, yeniden doğum, kleśa, nirvāṇa

Kaynakça

• Adams, D. Q. (2013). A Dictionary of Tocharian B. Revised and Greatly Enlarged. Vol. 1-2. Amsterdam & New York: Rodopi. (Leiden Studies in Indo-European. 10.)
• Arat, R. R. (1965). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford at the Clarendon Press.
• Edgerton, F. (1953). Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary. Vol. II: Dictionary. New Haven: Yale University Press.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon. Vol. I-II. Wiesbaden: Harrassowitz. (Turcologica 7.)
• Gabain, A. v. (1954). “Buddhistische Türkenmission”. Asiatica: Festschrift Friedrich Weller: zum 65. Geburtstag gewidmet von seinen Freunden, Kollegen und Schülern. Ed. J. Schubert, F. Weller ve U. Schneider. Leipzig: Harrassowitz, s. 161-173.
• Gharib, B. (1995). Sogdian Dictionary: Sogdian-Persian-English. Tehran: Farhangan.
• Karaman, A. (2022). Eski Türkçede İkilemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 1493)
• Kasai, Y. (2011). Der alttürkische Kommentar zum Vimalakīrtinirdeśa-sūtra. Turnhout: Brepols. (BT. 29.)
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English Dictionary. Oxford: Oxford University Press.
• Ölmez, M. (2017). “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten. C. 65, S. 2, s. 243-311.
• Poucha, P. (1955). Institutiones Linguae Tocharicae. Pars I: Thesaurus Linguae Tocharicae Dialecti A. Praha: Statni Pedagogicke Nakladatelstvi. (Monografie Archivu Orientalniho. XV.)
• Rhys Davids, T. W. – Stede, W. (1921-1925). The Pali Text Society’s Pali-English Dictionary. Oxford: Pali Text Society.
• Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien 1-6. Wiesbaden: Steiner.
• Röhrborn, K. (1996). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain hrsg., übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz. (Xuanzangs Leben und Werk 5. VdSUA 34.)
• Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung, I. Verben. Band 1: ab- - äzüglä-, [Uygurca Sözlük. İslam Öncesi Orta Asya Türkçe Metinlerinin Dil Malzemesi, Yeniden düzenlenmiş baskı. I. Fiiller. 1. Cilt: ab- äzüglä-]. Stuttgart: Steiner.
• Röhrborn, K. (2017). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung, II. Nomina-Pronomina-Partikel. Band 2: aš-äžük, [Uygurca Sözlük. İslam Öncesi Orta Asya Türkçe Metinlerinin Dil Malzemesi, Yeniden düzenlenmiş baskı. II. İsimler-Zamirler-Edatlar. 2. Cilt: aš-äžük]. Stuttgart: Steiner.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Tezcan, S. (1978). “En Eski Türk Dili ve Yazını”. Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. Ed. A. Sayılı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, s. 271-323.
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 1268. Eski Uygurca Kütüphanesi 8.)
• Wilkens, J. (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien: Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā 1-3. Turnhout: Brepols. (BT. 37.)
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın El Sözlüğü: Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Zieme, P. (2000). Vimalakīrtinirdeśasūtra: Edition alttürkischer Übersetzungen nach Handschriftfragmenten von Berlin und Kyoto. Turnhout: Brepols. (BT. 20.)
• Zieme, P. – Kara, G. (1979). Ein uigurisches Totenbuch: Nāropas Lehre in uigurischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang, British Museum Or. 8212 (109). Budapest. (BOH 22.) & Wiesbaden. (AF. 63.)
• Elektronik Kaynakça
• Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv, U 2139 (o. F.) A sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2139seite1.jpg B Sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2139seite2.jpg (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv, U 2213 (T I 217) A sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2213seite1.jpg B Sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2213seite2.jpg (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv, U 2268 (T I 642) A sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2268seite1.jpg B Sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2268seite2.jpg (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv, U 2269 (T I 648) A sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2269seite1.jpg B Sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2269seite2.jpg (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv, U 2286 (T I α 512; T I α) A sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2286seite1.jpg B Sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2286seite2.jpg (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv, U 2321 (T I D 513; T I D) A sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2321seite1.jpg B Sayfası: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u2321seite2.jpg (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften Turfanforschung: Digitales Turfan-Archiv, U 5383 (T I α) recto: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u5383seite1.jpg verso: https://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u5383seite2.jpg (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• URL-1: KOHD (Katalogisierung der Orientalischen Handschriften in Deutschland), https://orient-mss.kohd.adw-goe.de/receive/KOHDOldUygurMSBook_manuscript_00001602 (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• URL-2: KOHD (Katalogisierung der Orientalischen Handschriften in Deutschland), https://orient-mss.kohd.adw-goe.de/receive/KOHDOldUygurMSBook_manuscript_00001682 (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• URL-3: KOHD (Katalogisierung der Orientalischen Handschriften in Deutschland), https://orient-mss.kohd.adw-goe.de/receive/KOHDOldUygurMSBook_manuscript_00001733 (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• URL-4: KOHD (Katalogisierung der Orientalischen Handschriften in Deutschland), https://orient-mss.kohd.adw-goe.de/receive/KOHDOldUygurMSBook_manuscript_00001734 (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• URL-5: KOHD (Katalogisierung der Orientalischen Handschriften in Deutschland), https://orient-mss.kohd.adw-goe.de/receive/KOHDOldUygurMSBook_manuscript_00001760 (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• URL-6: KOHD (Katalogisierung der Orientalischen Handschriften in Deutschland), https://orient-mss.kohd.adw-goe.de/receive/KOHDOldUygurMSBook_manuscript_00001818 (Erişim tarihi: 09.03.2023)
• URL-7: KOHD (Katalogisierung der Orientalischen Handschriften in Deutschland), https://orient-mss.kohd.adw-goe.de/receive/KOHDOldUygurMSBook_manuscript_00000918 (Erişim tarihi: 09.03.2023)