Kültürel Şema Teorisi Doğrultusunda Çevirmen Habitusuna Bir Bakış

Yıl 2024, Sayı: 29, 296 - 307, 21.03.2024

Sebahat Burcu Irmak Özyurt

https://doi.org/10.30767/diledeara.1423916

Öz

Çeviribilim 1970’lerden sonra yeni bir uluslararası ve disiplinlerarası akademik alan olarak ortaya çıkmıştır. Çeviribilimin disiplinlerarası doğası nedeniyle bu alanda çeviri sürecine ilişkin birçok gelişme gözlemlenmektedir. Çeviribilimin yararlandığı bilim dalları arasında göstergebilim, dilbilim, dil felsefesi, kültür sosyolojisi, edebiyatbilim, sözlükbilgisi, terminoloji, uzmanlık dili araştırmaları, bilgi yönetimi, eğitim bilimleri, psikoloji ve iletişimbilim yer almaktadır ve çeviribilim bu bilim dallarıyla etkileşim içinde bulunmaktadır. Bu bağlamda “kültür şeması” ve “habitus” gibi ayrı disiplinlere ait iki kavram farklılıklarına rağmen çevirmenin bilgi birikimi çerçevesinde çeviribilim alanında ortak bir paydada yer alabilmektedir. Kültürel şema teorisi; felsefe, psikoloji, sosyoloji, antropoloji gibi disiplinlerde kullanılan bir kavramdır. İlk olarak 1930'larda ortaya çıkmış olan Şema kavramı 1970 ve 1980'lerde hem bilişsel psikoloji hem de bilişsel bilimdeki gelişmelerin önem kazanmasıyla daha çok fark edilmiştir. Bourdiou’nün ortaya koyduğu habitus ise sosyolojide ortaya çıkmış ve sonrasında birçok alanın yanı sıra çeviribilimde de yer bulmuş bir kavramdır. Bu ifade, bir kişinin yetiştirilmesi, eğitimi, deneyimleri ve kültürel geçmişinin bir sonucu olarak gelişen rutinlerini, düşünce biçimlerini ve eylemleri ifade eder. Bourdieu'ya göre bir kişinin habitusu, dünya görüşü, dili, değerleri ve davranışları üzerinde etkisi olan bilinçaltında kültürel olarak oluşturulmuş yapılardır. Çeviri bağlamında bir çevirmenin habitusu, çeviri sırasında çevirmenin kendi kültürel, dilsel ve deneyimsel geçmişinin etkisini ifade eder. Bir çevirmenin çeviri sürecinde aldığı kararlar, terim seçimi, ifade biçimleri ve anlam aktarımı da dâhil olmak üzere, alışkanlıklarından etkilenebilir. Çevirmenler kendi alışkanlıklarını ve kültürel geçmişlerini anlayarak çalışarak daha iyi çeviriler üretebilirler. Bir kişinin kültürel şeması ve habitusu arasındaki benzerlik çok dikkat çekici olsa da aralarında bazı farklılıklar da bulunmaktadır. Bir kişinin kültürel şeması ile habitusu hakkında bilgi sahibi olmak o kişi ile daha etkili ve kültürel olarak duyarlı bir şekilde etkileşimde bulunmamızı sağlar. Bir çevirmenin kendi kültürel şemasına ve habitusu hakkında bilgi sahibi olması da benzer şekilde; o çevirmenin ortaya çıkardığı çevirilerin daha başarılı olmasını sağlar. Bu çalışmanın amacı, çevirmenin habitusunun kültürel şema teorisi doğrultusunda kaynak taraması yöntemi ile araştırılıp çeviribilim alanında benzerliklerinin ve farklılıklarının ortaya koyulmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Çeviribilim, Kültürel Şema Teorisi, Habitus Kavramı, Disiplinlerarası Yaklaşım

Kaynakça

• Al-Issa, A. (2006). Schema Theory and L2 Reading Comprehension: Implications for Teaching. Journal of College Teaching & Learning, 3(7), 41-47.
• Arı, S. (2016). Çeviri ve Kültürel Semboller. İstanbul: Değişim Yayınları.
• Bartlett, F.C. (1933). Remembering: At Study in Experimental and Social Psychology. Cambridge, UK. Cambridge University Press.
• Bilokcuoğlu, H. (2014). A Schematic Approach to Teaching Listening Comprehension. Journal of Social Sciences, LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 5(1), 76-87.
• Bourdieu, P. (1989). Satz und Gegensatz. Über die Verantwortung des Intellektuellen, Wagenbach, Berlin. s. 26.
• Bourdieu, P. (1993). The Field of Cultural Production. (ed. Randal Johnson). Cambridge: Polity Press.
• Bourdieu, P. (2006). Pratik Nedenler: Eylem Kuramı Üzerine. (Çev. H.U. Tanrıöven ve Bahadır Vural). İstanbul. Hil Yayın.
• Bourdieu, P. (2016). Sosyoloji Meseleleri (Çev. Filiz Öztürk, Büşra Uçar, Mustafa Gültekin, Aslı Sümer) Ankara. Heretik.
• Brown, G. & Yule, G. (1983). Discourse Analysis. Cambridge, UK. Cambridge University Press.
• Dilek Y. (2020). Kültür Şeması Teorisinin Yabancı Dilde Kelime Öğrenimine Etkisi. Köksal, O. (Ed.), (s. 61-75). Yabancı Dil Öğretimi ve Kültür. Ankara. Pegem Akademi.
• Dilek, Y. (2023). Naming in The Context of Ancient Cultural Schema: The Case of Canaanite And Phoenician Cultures. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 10(32), 209-219. https://doi.org/10.54600/igdirsosbilder.1193503.
• Emirosmanoğlu, Z. (2020). Çeviribilim Sosyolojisine Doğru: Bourdıeu Sosyolojisiyle Türkiye'de Çeviribilim Alanını Düşünmek. İ.Ü. Çeviribilim Dergisi, 11, 35-53.
• Erden, M. ve Y. Akman. (1998). Gelişim-öğrenme-öğretme. Ankara. Arkadaş Yayınevi.
• Guo, Jingxiao. (2022). The Application of Schema Theory in the Process of Interpretation. Paper Presented at the 3rd International Conference on Language, Communication and Culture Studies. https://www.atlantis-press.com/proceedings/iclccs-22/125977883
• Jian-ping, L. & Li-sha, Z. (2016). The Application of Schema Theory to English Reading Teaching in Junior High School. Sino-US English Teaching, 13(1), 14-21.
• Kafipour R. & Jahansooz, N. (2017). Effect of Content Schema, Vocabulary Knowledge and Reading Comprehension on Translation Performance. Indonesian EFL Journal: Journal of ELT, Linguistics, and Literature, 3(1), 22-39.
• Kaplan, M. & Yardimcioğlu, M. (2020). Alan, Habıtus ve Sermaye Kavramlarıyla Pıerre Bourdıeu. Habitus Toplumbilim Dergisi, Sayı 1, 23-38.
• Meylaerts, R. (2008). Translators and (theirs) norms- Towards a sociological construction of the indivudual, Beyond Descriptive Translation Studies: Investigations in Homage to Gideon Toury. Ed. Pym A., Shlesinger M., Simeoni D.,. John Benjamin Publishing Company, Amsterdam, Philadephia, 91-102.
• Özsöz, C. & Baran, A. (2011). Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi (Ed.), Sosyolojide Yakın Dönem Gelişmeler içinde (ss.2-21). Eskişehir. Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları.
• Pritchard, R. (1990). The Effects of Cultural Schemata on Reading Processing Strategies, Reading Research Quarterly, International Literacy Association and Wiley, 25 (4), 273- 295.
• Rumelhart, D. E. (1980). Schemata: the building blocks of cognition. In: R.J. Spiro etal. (ed.) Theoretical Issues in Reading Comprehension. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
• Scott, J. & Marshall, G. (1998). A Dictionary of Sociology (2. Baskı). Oxford, UK. Oxford University Press.
• Smith, F. (1994). Understanding Reading. Hillsdale. Lawrence Erlbaum Associates, Publishers.
• Strauss, C. ve Quinn, N. (1997). A cognitive theory of cultural meaning. Cambridge, UK: Cambridge University Press
• Taşdan Doğan, T. (2020). Bourdieu sosyolojisi ışığında tıbbi metin çevirileri: Covid-19 örneği. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 21, 933.
• Taylor, S. E. & Crocker, J. (1981). Schematic Bases of Social Information Processing. Social cognition: The Ontario Symposium, Hillsdale, Lawrence Erlbaum.
• Yang, Z. (2014). Importance of Cultural Background in English Teaching. International Conference on Education, Language, Art and Intercultural Communication, Atlantis Press.
• Yılmaz Kutlay, S. (2015). Kişisel Tarihin Bir Ürünü Olarak Çevirmen Habitusu. International Journal of Language Academy, Volume 3/1, 428-437