The Views of Some Ash'ari Scholars on the Increase-Decrease in Faith in the Context of the Concepts of Sin and Major Sin (Kaba’ir)

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 109 - 127, 30.06.2022

Fethi Demir

https://doi.org/10.47145/dinbil.1113683

Öz

Ash'arism is considered one of the strongest sects of the Ahl al-Sunnah school among the early sects. In this context, the solutions brought by the Ash'arism to the controversial issues both took place in the eyes of the kalam authorities as the views of its own sect and were evaluated literally as an approach of the Ahl al-Sunnah. The issue of increase and decrease in faith has been considered as one of the most important issues of the early theological discussions. Mu'tazila's interpretation of the concept of sin in the context of increase-decrease in faith, which reached the extreme, was evaluated by Ash'ari theologians within certain limits and tried to be concluded in the context of the Qur'an and Sunnah. As a matter of fact, the Ash'arites placed the concept of faith in an inviolable level in the belief system and argue that minor sins or major sins called kaba’ir do not harm faith, and this basic view also fits the Ash'arites' definition of faith. Also, as a matter of fact, some Ash'ari theologians, such as Al-Ghazali, considered the concept of faith as an act of the heart, leaving it free from actions. In our study, a comparative analysis has been made by including the views of other sects, as well as considering the approaches of Ash'ari theologians to the concepts of sin and kaba’ir on the issue of the increase and decrease of faith.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Faith, Ash, Sin, Sect, Imam Ash

Günah ve Kebâir Kavramları Bağlamında Bazı Eş’arî Âlimlerinin İmanda Artma-Eksilme Hakkındaki Görüşleri

Öz

Eş‘arîlik, ilk dönem mezhepleri içinde Ehl-i Sünnet ekolünün en güçlü mezheplerinden sayılmaktadır. Bu bağlamda Eş‘arîliğin tartışmalı konulara getirdiği çözümler hem kendi mezhebinin görüşleri olarak kelâm otoriteleri nezdinde yer edinmiş hem de Ehl-i Sünnet’in bir yaklaşımı olarak literal anlamda değerlendirilmiştir. İmanda artama-eksilme mevzusu, ilk dönem kelâmî tartışmaların en nirengi meselelerinden biri sayılmıştır. Mu‘tezile’nin imanda artma-eksilme bağlamında günah kavramına getirdiği ifrata varan yorumu, Eş‘arî kelâmcıları tarafından da belli sınırlar içinde değerlendirilerek Kur’an ve Sünnet bağlamında neticelendirilmeye çalışılmıştır. Nitekim Eş‘arîler, iman kavramını inanç sisteminde yüksek bir mertebeye yerleştirerek küçük günah veya kebâir denilen büyük günahların imana halel getirmediğini savunmaktadırlar ki bu temel görüş, Eş’arîlerin iman tanımlamasına da uymaktadır. Nitekim Gazzalî gibi bazı Eş’arî kelamcılar, iman kavramını fiillerden vareste kılarak daha çok kalbin bir ameli olarak değerlendirmişlerdir. Çalışmamızda imanın artması ve eksilmesi meselesinde, Eş‘arî kelâmcıların günah ve kebâir kavramlarına yaklaşımlarını ele almanın yanı sıra diğer mezheplerin görüşlerine de yer verilerek karşılaştırmalı bir tahlil yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İman, Eş‘arîlik, Günah, Mezhep, İmam Eş‘arî

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned, thk. Şuayb el-Arnavût vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Ahmed Muhtar, Mecmaʿu’l-luġati’l-ʿArabiyye muasıra. Beyrut: Alem'ül-Kütüb, 2008.
• Aliyyü'l-Kârî Nureddin, Şerhu'l-Fıkhı'l-Ekber. Beyrut: Daru’l Kutub, 1979.
• Aydın, Ali Arslan. İslam İnançları. İstanbul: Gonca Yayınları, 1998.
• Aydınlı, Osman. İslâm Düşüncesinde Aklileşme Süreci Mu‘tezile’nin Oluşumu ve Ebu’l‐Huzeyl Allaf. Ankara: y.y., 2001.
• Babanzâde, Ahmed Naim - Kâmil Miras. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercümesi ve Şerhi. İstanbu:, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Bağcı, Mehmet. İslam Mezheplerinde İman ve Büyük Günah Problemi. MÜSBE. Yayımlanmamış Y. Lisans Tezi, 2008.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir. el-Fark Beyne'l-Fırak ve Beyânü'l-Fırkati’n-Naciye. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: y.y., ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir. Kitabu Usulu’d-Din. İstanbul, 1978.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed İbn et-Tayyib. el-İnsaf. nşr. Muhammed Zahid el-Kevserî. Kahire: y.y., 1950.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed İbn et-Tayyib. Kitâbü’t-temhîd. nşr. Richard J. Mc. Carthy. Beyrut: Librarie orientale, 1957.
• el-Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullah b. Ömer b. Muhammed Envaru't Tenzîl ve Esraru't Te'vil. İ’dâd ve Takdim: Muhammed Abdurrahman Maraşlı. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs’i-Arabî, ts.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Muvazzah İlmi Kelâm. İstanbul, Bilmen Yayınları, 1972.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’l-Müsnedi’s-Sahîhi’l-Muhtasar min Umûri Resûlillâh Sallallahü ‘Aleyhi ve Sellem ve Sünenihî ve Eyyâmih. thk. Şu‘ayb Arnaût vd. Beyrut: er-Risâletu’l-âlemiyye,ts.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali. Kitâbu't-Tarifat. thk. İbrahim Enbârî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1405.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali. Şerhu’l-Mevâkıf. İstanbul, Dârut’-Tibâati’l-Âmire, 1311.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. Akîdetu‘n-Nizâmiyye. thk. Muhammed Zahid el-Kevserî. Kahire: y.y., 1992.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. el-İrşâd ilâ Kavâtı’i’l-Edille fî Usûli’l-İ’tikâd. thk. Es’ad Temîm. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1996.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. Sünenü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. Riyad: Dâru’l-muğnî, 1420.
• Dündar, Mazhar. Kur’an’da Ahlâkî Yasaklar, Ankara, İlâhiyât Yayınları, 2021.
• Dündar, Mazhar. “Kur’an’da İslâm Kavramı ve Teslîmiyet Anlayışı”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 2020; 31(3): 604-21.
• Düzgün, Şaban Ali, “İnsanın Doğası (fıtratı) ve Özgürlüğü Üzerine”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 2, 2016 s, 322-342, 2016.
• Düzgün, Şaban Ali. “İnsanın Yetkinliğini Teolojik Olarak Temellendirmenin İmkanı”, AÜİFD, XLVI 2005, II, s 13-42, 2005.
• Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakat, ts.
• Ebû Süleymân b. Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Beyrût, Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh. “el‐Fıkhu’l‐Ekber”. İmâm‐ı Â’zam’ın Beş Eseri. çev.: Mustafa Öz. İstanbul: İFAV Yayınları, 2002.
• Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh. el-Fıkhu’l-Ekber. İstanbul: MÜİF Vakfı Yayınları, 1992.
• Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh. el-Fıkhü’l-Ebsat. nşr. M. Zahid Kevserî. trc. Mustafa Öz, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde. İstanbul: y.y., 1981.
• el-Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Salim el-Basrî. El-Lum‘a Fi’r-Red Alâ Ehli’z-Zeyğ Ve’l-Bid‘a. nşr. Hammûde Zeki Gurâbe. Kahire: y.y., 1975.
• el-Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Salim el-Basrî. el-İbane an Usuli'd-Diyane. çev. Mustafa Çevik. Ankara: Ankara İlahiyat Yayınları, 2005.
• el-Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Salim el-Basrî. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-Musallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamit. Beyrut: y.y., 1990.
• el-Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Salim el-Basrî. İlk Dönem İslam Mezhepleri. çev. Ö. Aydın, M. Dalkılıç. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• el-Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Salim el-Basrî. Risâle fî İstihsâni’l-havz fî ilmi’l kelâm. nşr. Richard Mc. Carthy, The Theology of al-Ash‘arî içinde. Beyrut: y.y., 1953.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid, Tebsıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. Ankara: DİB Yayınları, 2003.
• Fığlalı, E. Ruhi. Çağımızda İtikadi İslâm Mezhepleri, İstanbul, 1996.
• Fığlalı, E. Ruhi. “Hâricîliğin Doğuşuna Tesir Eden Sebepler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 1975.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. Mükaşefetü’l-Kulup. Kahire: y.y., ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. İtikad’da Orta Yol. çev. Kemal Işık. Ankara: AÜİF Yayınları, 1971.
• İbn ‘Asâkir, Ebü’l-Kasım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşki eş-Şâfiî. Tebyinu Kezibi'l-Müfteri Fima Nusibe ile'l-İmam Ebi'l Hasan el-Eş‘arî. Dimeşk, 1979.
• İbnü'l-Cevzî, Cemalüddin Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Muhammed. Telbîsü'l-İblîs. Beyrut, 1989.
• İbnu Ebî’l-İzz el-Hanefî, Şerhu’l-Akîdeti’t-Tahâviyye, Kahire: Dâru’s-Selâm, 2005.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerred’u Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen el-Eşarî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: y.y., 1987.
• İbn Haldûn. Mukaddime.Beyrut: Daru’s-Sadr, 2000.
• İbn Hazm, Muhammed b. Saîd ez‐Zahiri. el‐Fasl fiʹl‐Milel veʹl‐Ehvâ veʹn‐Nihal. nşr. Ahmed Şemseddin. Beyrut: y.y., 1999.
• İbn Hecer, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Heytemî es-Sa‘dî. ez-Zevaciran İktirafi’l- Kebâir. çev: Ahmet Serdaroğlu-Lütfi Şentürk. İstanbul: y.y., 1986.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sunenu İbn Mâce. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâluddîn. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1994.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 3. Basım, 1414.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ebu’l-Abbas Ahmed. Mecmuatu’l Feteva. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım - Muhammed b. Abdurrahman. Kahire: y.y., ts.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ebu’l-Abbas Ahmed. Kitabu’l İmanu’l-Evsat (Mecmu’u Fetâvâ içinde), neşr. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım el-Asımî. Kahire: y.y., 1404.
• İsfehânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-kur’ân. çev. Abdulbâki Güneş, Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• İzutsu, Toshihiko. Kur’an’da Dînî ve Ahlakî Kavramlar. trc. Selâhattin Ayaz. İstanbul: y.y., 1991.
• İzutsu, Toshihiko. İslâm Düşüncesinde İman Kavramı, çev. Selahaddin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2005.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ahmed. Şerhu’l‐Usûlü’l‐Hamse. thk. H. Ebu Haşim. Beyrut: y.y., 2001.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ahmed. el-Muğnî. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. nşr. Abduhalîm en-Neccâr. Kâhire: el-Müessesetü’l-Mısrıyyetü’l-Âmme, 1965.
• Kahire Arap Dil Kurumu, Muʿcemü’l-vasîṭ. Kahire: Dârü'd-Da've, ts.
• Kılıç, Sadık. Kur’an’da Günah Kavramı, Konya: Hibaş Yayınları, 1984.
• el-Lekânî, Ebû Muhammed ‘Abdusselâm b. İbrâhîm. Şerhu Cevhereti’t-Tevhîd. Kahire: el-Mektebetü’t-Ticareti’l-Kübra, 1955.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed. Kitâbu’t-Tevhîd, nşr. Fethullah Huleyf. İstanbul: y.y., 1979.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed. Te’vilatu’l-Kur’an. edt. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed. Ebu’l Münteha ve Molla Hüseyin Şerhleri. çev. Y. Vehbi Yavuz. İstanbul: Bayrak Yayınları, ts.
• Muhammed Ebu Zehra. Mezhepler Tarihi. çev. Hasan Karakaya, Kerim Aytekin. İstanbul: Hisar Yayınları, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2010.
• Montgomery Watt. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Nesâî, Ahmed b. Ali. Sünenü’l-Kübrâ. nşr. Hasan Abdulmun‘im Şelebi. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Bahru’l-Kelâm, thk. Veliyyüddin Muhammed Salih. Dımeşk: Dâru’l-Farfur, 2000.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Tebsıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün Ankara: DİB Yayınları, 2003.
• Önal, Recep. “İman ve Mahiyeti Konusunda Mu‘tezile İle Ehl‐İ Sünnet Polemiği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Samsun, ss. 121-146, 2015.
• Pezdevî, Ebu Yusr Muhammed. Kitâbu Usûlid’‐Dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: Daru’l Kutub, 1963.
• Pezdevî, Ebu Yusr Muhammed. Ehl-i Sünnet Akaidi. çev. Ş. Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1998.
• Râgıb el-İsfâhânî. Müfredâtü Elfâzı’l-Kur’ân. thk. Safvân ‘Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1997.
• Razî, Fahreddin. Kelâm’a Giriş -el-Muhassal, çev. Hüseyin Atay. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Razî, Fahreddin. Mefâtihu’l-Gayb Tefsir-i Kebîr, Beyrut: Dâru’l Fikr, 1981.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İslâm”. DİA. İstanbul: 2001.
• Sofuoğlu, Mehmed. Sahih-i Buhari ve Tercemesi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1998.
• Sofuoğlu, Mehmed. "Küfür". DİA, İstanbul: 2020.
• Sönmez, Vecihi. “İslam Düşüncesinde Bilgi-İman İlişkisi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, V, Sayı: 1, ss. 229-247, 2005.
• Sönmez, Vecihi. “İslam İnancında Günah Kavramı”. Journal of Islamic Research (2017; 28 (1), 42-66, 2017.
• Sübkî. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübra. Tannahî, (thk. Abdülfettah el-Huluv-Mahmud), Kahire, Daru’t-Tıras, 1976.
• Şehristânî, Ebu'l-Feth Muhammet b. Abdulkerim. el-Milel ve'n-Nihal. Beyrut: y.y., 1990.
• Şehristânî, Ebu'l-Feth Muhammet b. Abdulkerim. Nihâyetü’l-ikdâm fî ‘ilmi’l-kelâm. nşr. Alfred Gillaume. Kahire: Mektebetü’s-Sakâfeti’d-Dîniyye, ts.
• Şevkanî, Muhammed b. Ali, Fethu’l-Kadir. Kahire, Daru’c-Cîl, 1993.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-Mekâsıd. thk. Abdurrahman 'Umeyrah. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1419.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiʿu’s Sahih. Kahire: Matba‘atu Lecneti’t-Te’lîfi ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1970.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmine Giriş. İstanbul: İFAV Yayınları, 1998.
• Topaloğlu, Bekir. Allah'ın Varlığı. Ankara: DİB. Yayınları, 1992.
• ez-Zebîdî, Murtazâ. Tâcü’l-Arûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. Beyrut: Dâru’l-Hidaye, 1980.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhu'l-İslâmî ve Edilletuhû. Dımaşk: Daru'l-Fikr, 1989.