Some Archaic Words in the Kipchak and Oghuz Versions of ed-Dürretü'l-Mudıyye fi'l-Lugati't-Türkiyye

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 310 - 341, 31.12.2022

Recep Yılmaz

https://doi.org/10.47145/dinbil.1205527

Öz

Our work is on the comparison of the ed-Durretü'l-Mudiyye, one of the Kipchak dictionaries written in Egypt-Syria between thirteen and fifteen centuries, with a Turkmen dictionary, which has the same name. By this study it is aimed to mirror the interaction between the Oghuz and Kipchak tribes, whose names mentioned together by Mahmud Kashgari in the eleventh century, which separated from each other after migrating towards the West and converged in the Mamluk area in the aforementioned centuries. Therefore, in the first part of the study, which is about a historical period of Turkish, it is aimed to compare the vocabulary in both works, through the words put to meet the Arabic concepts. In order to show the attitudes of both thematic dictionaries in the face of Arabic, mutual tables were used. The comparisons made in the study, based on the overlapping thematic sections, are shown through the first and largest thematic sections, "beings in the sky and the earth", to give an idea. In the second part of our study, the words given in both dictionaries, as equivalent to Arabic words, are interpreted by taking advantage of the confirmation and comparison provided by their Arabic matches. Finally, four of these words, which have changed over time in terms of shape or meaning and display archaic features, have been discussed and new explanations have been brought for them.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Comparative Dictionary Studies, Mamluk Kipchak Language, Oghuz – Turkmen Language, Archaic Words, ed-Dürretü

ed-Dürretü’l-Mudıyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye’nin Kıpçak ve Oğuz Nüshalarındaki Bazı Arkaik Kelimeler

Öz

Çalışmamız Türk dilinin önemli kollarından birini teşkil eden Kıpçakça’nın XIII-XV. yüzyıllar arası Mısır ve Suriye sahasında yazılmış sözlüklerinden biri olan ed-Dürretü’l-Mudiyye ile aynı adı taşıyan Türkmence sözlüğün karşılaştırılmasını içermektedir. Çalışmayla XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud’un adlarını birlikte zikrettiği, Batı’ya doğru ilerleme sürecinde biri kuzeye diğeri güneye göç ederek birbirinden ayrılan ve söz konusu yüzyıllarda yolları Memlük sahasında birleşen Oğuz ve Kıpçak boyları arasındaki etkileşime ayna tutulması amaçlanmıştır. Dolayısıyla Türkçenin tarihi bir dönemiyle ilgili olan çalışmanın ilk bölümünde, her iki eserdeki söz varlığının karşılaştırılması hedeflenmiş, eserlerin Arapça kavramları karşılama tavırlarını daha kolay göstermek amacıyla veriler tablolar halinde sunulmuştur. Örtüşen tematik bölümlerin temel alındığı çalışmada yapılan karşılaştırmalar, fikir vermesi açısından tematik bölümlerden ilki ve en büyüğü olan “gök ve yerdeki varlıklar” bölümü üzerinden gösterilmiştir. Çalışmamızın ikinci bölümünde ise Arapça kelimeler mukabilinde her iki sözlükçe verilen sözcükler Arapça karşılıklarının sağladığı teyit ve mukayese avantajından yararlanılarak anlamlandırılmış, bunlardan form yahut anlam bakımından değişikliğe uğrayarak arkaik özellikler gösteren dört adedi ele alınıp bu kelimeler için yeni izahlar teklif edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Karşılaştırmalı Sözlük Çalıştırmaları, Memlük Kıpçakça’sı, ed-Dürretü’l-Mudiyye, Oğuz – Türkmence, Arkaik Kelimeler

Kaynakça

• Ali Şir Nevâi, İki Dilin Karşılaştırması (Mukayestü’l-Lügateyn). çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
• Arat, R. “Türk Şivelerinin Tasnifi”. Türkiyat Mecmuası C. X’den ayrı basım, 59-138.
• Aşur, Said Abdulfettah. el-‘Asru’l-Memlukî fî Mısra we’ş-Şâm, 2. Baskı, Dâru’n-Nahda’l-Arabiyye, Kahire, 1976.
• Balci, Onur. “Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t Türkiyye’de Görülen İki İmla Özelliği Ve Bu Özelliklerin Kazak Türkçesi İle İlişkisi”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi / 46 (Ekim 2018): 57-66.
• Barnhart, Robert K. - Sol Steinmetz (ed.). The Barnhart Dictionary of Etymology. Bronx, N.Y.: H.W. Wilson, 1987.
• Caferoğlu, A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Enderun Kitabevi, 1993.
• Clauson, G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972.
• Çalıça, Bahşayiş Bin. Bahşayiş Lügati. ed. Fikret Turan. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.
• Demirhan Erdemir, Ayşegül. “Geredeli İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/30-31. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Eckmann, János. “Memlûk Kıpçakçasının Oğuzcalaşmasına Dair”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 12 (01 Ocak 1965), 35-41.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Dili Tarihi / Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla. Akçağ Yayınları, 2013.
• İbrahim Mustafa, vd. el-Mu‘cemu’l-Vasît. Kahire: Mecma‘u’l-Luğati’l-‘Arabiyye, el-İdâretu’l-‘Âmme li’l- Mu’cemât ve İhyâi’t-Turâs, Mektebetu’ş-Şurûki’d-Devliyye, 2004.
• İnan, Abdülkadir. “XIII.-XV. Yüzyıllarda Mısır’da Oğuz-Türkmen ve Kıpçak Lehçeleri ve ‘Halis Türkçe’”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten I (31 Aralık 1953), 53-71.
• İshak bin Murad. Eski Oğuzca Sözlük-Gramer Arası Bir Eser ed-Durretü’l-Mudiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye. Ankara: Akçağ, 2004.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. Kıpçak Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.
• Karamanlıoğlu, Ali. “Seyf-i Sarayînin Gülistan Tercümesinin Dil Husûsiyetleri”. Türkiyat Mecmuası XV (1968), 75-126.
• Kaşgarlı Mahmud, Divânü Lügâti’t-Türk, çev. Besim Atalay, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999.
• Kilisli Rıfat Bilge. Kitâb Hilyetü’l-insân ve Helbetü’l-lisân İbn Mühennâ. İstanbul, 1338.
• Klein, Ernest. Kleins Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language. Amsterdam, New York: Elsevier Publishing Company, 1971.
• Komisyon. Derleme Sözlüğü I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993.
• Komisyon. Tarama Sözlüğü II. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995.
• Lakoff, George - Johnson, Mark. Challenge to Western Thought. New York: Basic Books, 1999.
• Şçerbak, Aleksandr M. “Zetasizm-Rotasizm Meselesi Ve Türkçe İle Moğolca Arasındaki İlişkilere Dair Bazı Düşünceler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 35/1987 (01 Ocak 1992), 281-288.
• Toparlı, Recep. Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
• Türk Dil Kurumu. “Türkçe Sözlük”. C. 1. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1992.
• Ünlü, Suat. “İlk Türkçe Kur’an Tercümelerine Göre Esmâ-i Hüsnâ”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2007), 215-285.
• Von Gabain, A.V. Eski Türkçenin Grameri. çev. Mehmet Akalın. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
• Vardar, Berke., Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları,. 2002.
• Yiğit, İsmail. Memlükler. Kayıhan Yayınları, 2015.
• Yüce, Nuri. “Türk Dili ve Lehçeleri”. İslam Ansiklopedisi, Türkler-Türk Dili maddesi. 468-530. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988.
• Zajaczkowski, Ananiasz. “Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ‘ad-Durrat al- mudî’a fi-l-lugat at-turkiya (I)”. Rocznik Orientalistyczny XXIX/I (Warszawa 1965), 39-98.
• Kubbealti Lugati. Erişim 25 Aralık 2022. http://lugatim.com/s/peyveste
• Online Etymology Dictionary. Erişim 25 Aralık 2022. https://www.etymonline.com/search?q=souvenir&ref=searchbar_searchhint
• Online Etymology Dictionary. Erişim 26 Aralık 2022. https://www.etymonline.com/search?q=understand