İslam Öncesi Dönemde Bir Medeniyet Unsuru Olarak Çöl

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 315 - 335, 31.12.2024

Emine Ülkü Bastem , M. Hanefi Palabıyık

https://doi.org/10.47145/dinbil.1564537

Öz

Tarihin her döneminde insanlar ve toplumlar, kendilerini kuşatan çevreyle kurdukları ilişkilere bağlı olarak şekillenmişlerdir. Toplumların yaşadığı çevrenin bilinmesi oluşturdukları medeniyetin de daha iyi anlaşılmasını sağlar. Hiçbir sosyal bilim çalışması, insanı ve toplumu ele alırken onları, içinde bulunduğu ortamından bağımsız yorumlayamaz. Toplumun yapısı, kültürel öğeleri, ekonomik durumu, dili, dinî, rengi gibi pek çok fenomen büyük ölçüde coğrafyadan etkilenir. Yeryüzünde bulunan bölgeler, var oldukları coğrafi konumları itibariyle birbirinden farklı iklim ve topografya özelliklerini gösterir. Çöl iklimi, genellikle yağışın az olduğu, birkaç bitki ve hayvan türü dışındaki canlıların hayatta kalmasına izin vermeyecek yüksek sıcaklıkların bulunduğu bölgelerdir. Çöl tabiatı kısıtlı doğasıyla beraber kendine has çeşitli zenginlikleri ve coğrafi fenomenleri içerisinde barındırmaktadır. Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarının kesiştiği bölgede yer alan Arap yarımadası, doğusunda Basra Körfezi ve Uman Denizi, güneyinde Hint Okyanusu, batısında Kızıldeniz bulunan kurak bir bölgedir. Yaklaşık 2.590.000 km2 büyüklüğündeki bir kıtayı temsil etmekte olan bu yarımadanın büyük bir kısmı çöllerle kaplıdır. İslam öncesi ve sonrası dönem tarihini ve Siyeri anlamayı sağlayan en önemli kaynaklardan biri Kur’ân’dır. Kur’an, içerik itibariyle ilk muhatapları hakkındaki bilgilerin dünyası ve çölde yaşayan Araplar hakkındadır. Dolayısıyla çöl, Kur’ân’a ait bazı olguları ve geldiği kültürü, bünyesinde muhafaza etmektedir. Özetle Kur’ân, yapı ve içerik itibariyle, ilk muhataplarının çevresine göre şekillenen unsurlar taşımaktadır. Kur’ân vahyi, ilk muhatap kitlesinin düşünce ve eylemlerini hedef aldığı için tabii olarak bu yarımadanın dil, kültür ve düşünce evrenine göre teşekkül eden bir içeriktedir. Kur’ân’da birçok kavram, tasvir ve kıssa muhataplarından dolayı çöle ilişkin özel anlamları ifade edecek şekilde kullanılmıştır. Milletlerin kendilerine ait doğal koşulları, sosyal, kültürel, ekonomik gibi çeşitli etkenlerle inşa ettikleri birbirinden farklı düşünce ve ruh yapıları vardır. Nüzul dönemi Arap toplumunda ise çöl tabiatının bireylerin karakteristik, ruhi ve sosyo-kültürel hayatlarındaki etkisi oldukça açık bir şekilde kendini göstermektedir. Çöl, içerisinde yaşadığı insanları etkin bir mücadele serüvenine sokan ve yaşam biçimini derinden etkileyen baskın bir ekolojidir. Arap toplumunun ekonomik yaşantısı, toplumsal hayatın yaşam biçimleri, giyim ve kuşamları, siyasî anlayışı, zihniyeti, duygu ve düşünceleri, dinî algıları ve ilgi alanları gibi pek çok olgu, önemli ölçüde çöl ile şekillenmiştir. Din, kültür ve sosyal hayat ekseninde ele alacağımız bu konu, çöl tabiatının Arap toplumunun medeniyet inşasına olan etkisini ele almak gayesindedir. Çalışmamız, çölün, İslam medeniyetinin unsurlarına özellikle Kur’ân ve İslam toplumunun oluşum sürecindeki birçok yapıya yansıması ve bunların anlaşılmasındaki yerine temas etmesi bakımından önemlidir. Çölün Arap toplumuna sosyo-kültürel etkisi ve bunun Kur’ân’a ve tarihe yansımalarını belirlemeyi amaç edinen bu çalışma aracılığıyla, İslamiyet’in zuhur ettiği coğrafyanın ve İslam’ın ilk muhatapları olan Arap toplumunun, yaşadığı çevre bağlamından yola çıkarak daha yakından tanınması ve anlaşılması hedeflenmektedir. Çalışmamız, Çölün İslam öncesi dönem Arap dünyasına olan tesirini araştırmayı konu edindiği için problem durumuna uygun olarak nitel araştırma yöntemlerinden arşiv taraması modeli tercih edilmiştir. Tarama modelleri, geçmişte ya da halen var olan bir durumu olduğu şekliyle tespit etmeyi amaçlayan bir araştırma modelidir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi,, coğrafya,, Arap, çöl, Kur'an, siyer

The Desert as An Element of Civilization in the Pre-Islamic

Öz

In every period of history, people and societies have been shaped depending on their relations with the surrounding environment. Knowing the environment in which societies lived provides a better understanding of the civilization they formed. No social science study can interpret people and societies independently of their environment when examining them. Many phenomena such as the structure of society, cultural elements, economic status, language, religion, and colour are greatly affected by geography. Regions on earth exhibit different climate and topography characteristics due to their geographical locations. Desert climates are generally regions with low rainfall and high temperatures that do not allow the survival of living things other than a few plant and animal species. Desert nature, along with its limited nature, contains its own unique riches and geographical phenomena. The Arabian Peninsula, located at the intersection of the Asian, African, and European continents, is an arid region with the Persian Gulf and the Sea of Oman to the east, the Indian Ocean to the south, and the Red Sea to the west. This peninsula, which represents a continent of approximately 2,590,000 km2, is covered with deserts for the most part. The Quran is one of the most important sources that provide an understanding of the history and biography of the pre-Islamic and post-Islamic periods. The Quran is about the world of information about its first addressees, and the Arabs living in the desert, in terms of its content. Therefore, the desert preserves some facts belonging to the Qur'an and the culture it came from. In short, the Qur'an, in terms of structure and content, carries elements that were shaped according to the environment of its first addressees. Since the Qur'anic revelation targets the thoughts and actions of its first addressees, it naturally has a content that is formed according to the language, culture, and thought universe of this peninsula. Many concepts, descriptions, and stories in the Quran are used to express special meanings related to the desert, depending on their addressees. Nations have different thought and spiritual structures that they have built with various factors such as their natural conditions, social, cultural, and economic. In the Arab society of the revelation period, the effect of desert nature on the characteristic, spiritual, and socio-cultural lives of individuals is quite evident. The desert is a dominant ecology that puts the people living in it into an active struggle adventure and deeply affects the way of life. Many phenomena such as the economic life of the Arab society, lifestyles of social life, clothing and dress, political understanding, mentality, feelings and thoughts, religious perceptions, and interests have been shaped by the desert to a significant extent. This subject, which we will discuss on the axis of religion, culture, and social life, aims to address the impact of desert nature on the civilization building of Arab society. Our study is important in terms of the reflection of the desert on the elements of Islamic civilization, especially on many structures in the formation process of the Qur'an and Islamic society, and its place in their understanding. This study, which aims to determine the socio-cultural impact of the desert onArab society and its reflections on the Qur'an and history, it is aimed to recognize and understand the geography where Islam emerged and the Arab society, the first interlocutors of Islam, more closely based on the context of the environment in which they lived. Since our study is about investigating the effect of the desert on the Arab world in the pre-Islamic period, the archive scanning model, one of the qualitative research methods, was preferred by the problem situation. Scanning models are a research model that aims to determine a situation that existed in the past or still exists as it is.

Anahtar Kelimeler

Historty of İslam, geography, Desert, arap, Qur'an, Sirah

Kaynakça

• Acar, Cafer. Cahiliyede ve Risalet Döneminde Savaş Dönemi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Akarsu, Murat. Kabileden Devlete Medine Tecrübesi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Akay Ertürk, Selma. Kültürel Coğrafya: İnsan-Kültür-Mekân, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Yayınları, 2017.
• Algül, Hüseyin. “Haram Aylar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/105-106. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Altuntaş, Hacı Mehmet. Cahiliye Çağından Hz. Peygamber’in Vefatına Kadar Kan Davası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Âlûsî, Ebü’l-Meâlî Cemâlüddîn Mahmûd Şükrî b. Abdillâh b. Mahmûd. Bulûğu’l-ereb fî ma’rifeti ahvâli’l-’Arab thk. M. Behçet el-Eserî. 1.Cilt Basra; Mektebetü’l Ehliyet, 2. Baskı, 1924.
• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslam Öncesi Arap Tarihi ve Kültürü. İstanbul: Ensar Yayınları, 4. Baskı, 2019.
• Apak, Adem. Cahiliye Döneminde Ekonomik Hayat. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Apak, Adem. Kabile. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Arafe, Muhammed. el-Arab kable’l İslam. Kahire: Mektebetü’l İskenderiyye, 1995.
• Ateş, Ahmet. “Asabiyet”. MEB İslâm Ansiklopedisi. Ankara: MEB Yayınları, 1942.
• Ateş, Ali Osman. İslam’a Göre Cahiliye ve Ehl-i Kitab Örf ve Adetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Azimli, Mehmet. Cahiliye Döneminde Dini Hayat. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Azimli, Mehmet. Cahiliyeyi Farklı Okumak. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 7. Baskı, 2020.
• Baltacı, Burhan. “Nüzul Dönemi Şartlarının Kur’ân’ın Anlaşılmasındaki Yeri -Örnekler Üzerinden Bir Değerlendirme-”. Kur’ân'ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu Sempozyumu (2011), 109-118.
• Bardakoğlu, Ali. “Toplum Hukuk İlişkisi Açısında Cahiliye Hukuku Örneği”. Dünden Bugüne İslam Dünyasında Zihniyet Değişiklikleri ve Çağdaşlaşma Problemleri Sempozyumu (Bursa, 1990), 93-104.
• Bastem, Emine Ülkü. İslam Öncesi Dönemde Çöl, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Berger, Peter L.-Thomas Luckman. Gerçekliğin Sosyal İnşası Bir Bilgi Sosyolojisi İncelemesi. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2008.
• Bölükbaşı, Mehmet. “Cahiliye Devri Araplarında Din Anlayışı”. Nüsha 49 (2019), 97-120.
• Braudel, Fernand. Akdeniz ve Akdeniz Dünyası. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. İstanbul: Eren Yayınları, 1989.
• Brockelman, Carl. İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi 1. çev: Neşet Çağatay. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 2. Baskı, 1964.
• Büyükcoşkun, Kudret. “Arabistan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/252-258. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Câbiri, Muhammed Âbid. Arap Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Cevâd Alî. el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm 1-10, Bağdat: 1993.
• Çağıl, Necdet. “İslam Öncesi Mekke Toplumunda Kadın”. Kur’ân'ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu Sempozyumu (2011), 199-224.
• Çelebi, Ahmet. İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi. çev. Ali Yardım. İstanbul: Damla Yayınları, 2013.
• Çelik, Hüseyin. “İslam Öncesi Mekke'de Ruh ve Cin İnancı”. Kur’ân'ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu Sempozyumu (2011), 315-332.
• Çelikkol, Yaşar. Cahiliye Döneminde Mekke (M.400-600 Yılları Arası Mekke’nin Fizikî, Etnik, Dinî ve İdari Yapısı). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Dayf, Şevki. Tarihu'l-edebiyyi'l- 'Arabiyyi, el- 'asru'l-cahiliyye’. Kahire: Daru'l- Me'arif, 10. Baskı, t.y.
• Demircan, Adnan. Bedevi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018. Demircan, Adnan. “Câhiliye Döneminde ve Hz. Peygamber Döneminde Çok Kadınla Evlilik”. İstem Dergisi 1/2 (2003), 9-32.
• Dindi, Emrah. Arap Coğrafyası ve Kur’ân. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Dindi, Emrah. Kur’ân’da İslam Öncesi Kültür Nassın Olguyla Diyalektik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Doğan, Metin. “Toplumbilimsel Açıdan Cahiliye Paganizmin Karakteristik Özellikleri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 7/2 (2021), 1086-1120.
• Dokgöz, Halil İbrahim. “Cahiliye Araplarında Totemizm”. Cahiliye Dönemi, F. Betül Köse (ed.), Kahramanmaraş: Samer Yayınları, 2020.
• Duman, M. Fatih. Kureyş Kabilesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ el-Makdisî. Ahsenü’t-tekasim fi marifeti’l-ekalim. Beyrut: Darü’l Kütübü’l İlmiyye, 2002.
• Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah b. İdrisî. Kadim Dünya Coğrafyası. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2021.
• Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el-Belâzürî. Fütûhu’l-Büldân, çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Ebû Muhammed Lisânü’l-Yemen el-Hasen b. Ahmed b. Ya‘kūb el-Hemdânî. Sıfatü cezîreti’l-Arab. thk. Muhammed B. Ali. Sa’na: Mektebetül İrşad, 1990.
• Emin, Ahmet. Fecrü’l İslam. çev. Ahmed Serdaroğlu. Ankara: Kılıç Kitabevi, 1976.
• Fayda, Mustafa, “Bedevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/311-317, İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Gibb, H.A.R. Arap Edebiyatı. çev. Onur Özatağ. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2022.
• Glennie, K.W. “The Desert of Southeast Arabia: A Product of Quaternary Climatic Change”. Quaternary Deserts and Climatic Change, Rotterdam: 1998.
• Goldziher, Ignaz. lslam Kültürü Araştırmaları 1-2. çev. Cihad Tunç. Ankara: Otto Yayınları, 2019.
• Goldziher, Ignace. Klasik Arap Literatürü. çev. Azmi Yüksel- Rahmi Er. Ankara: İmaj Yayınları, 1993.
• Gökhan, Nur. Cahiliye Toplumunda Kureyş Kadını. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Görcelioğlu, Ertuğrul. “Çöl Kavramı, Çölleşme Olgusu ve Türkiye”. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi 42/3-4 (1992), 1-20. doi: 10.17099/jffiu.66116.
• Günaltay, Şemsettin. İslam Öncesi Araplar ve Dinleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1997.
• Haykal, Muhammad Husayn The Life of Muhammad. Translated by Isma'il Razi A. al-Faruqi. American Trust Publıcations, 1976.
• Hemdânî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed b. Ya‘kūb. Sıfatü cezîreti’l-Arab. thk. Muhammed B. Ali. Sa’na: Mektebetül İrşad, 1990.
• Hitti, Philip K. Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989.
• Hoyland, Robert G. Arabia and Arabs (From The Bronze Age To The Coming Of İslam). London: Roudledge, 2001.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Tanrı ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1975.
• İbn Al-Kalbi. Putlar Kitabı (Kitab al-Asnam). çev. Beyza Düşüngen. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1968.
• İbn Habîb, Ebû Cafer Muhammed el-Bağdâdî. el-Muhabber. çev. Adem Apak-İsmail Güler. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• İbn Haldun. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• İbn İshak Muhammed. Hz. Peygamberin Hayatı ve Gazveleri, İstanbul: İlkharf Yayınevi, 2013.
• Kafes, Mahmut. “Cahiliye Şiirinde Deve”. Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi 9/10 (1994-1995), 93-100.
• Kamacı, Fatımatüz Zehra, Hz. Peygamber Devrinde Kadınların Süslenmesi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Kanter, Necati, “Vahiy Risalet ve Şiir”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1999), 233-247.
• Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi. İstanbul: Nobel Yayınları, 2016.
• Karataş, Atilla. Coğrafya: Geçmiş-Kavramlar-Coğrafyacılar, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Yayınları, 2017.
• Kaya, Serap. Hz. Muhammed Döneminde Putperestlik. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Kazıcı, Ziya. Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Baskı, 2012.
• Kılıç, Ünal. “Dinî İçerikli Ekonomik Bir Kavram: Humus”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2004), 75-91.
• Kutsal Kitap. İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2014
• Koçyiğit, Tahsin. Hurma Deri Deve. İstanbul: Hikmetevi Yayınevi, 2016.
• Köse, Feyza Betül. Kahin. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018. Lapidus, Ira Marvin. İslâm Toplumları Tarihi 1. çev. Yasin Aktay. İstanbul, İletişim Yayınları, 3. Baskı, 2005.
• Lewis, Bernard. Tarihte Araplar. çev. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 5. Baskı, 2009.
• Lorenz Ralph D. - James R. Zimbelman. Dune Worlds How Windblown Sand Shapes Planetary Landscapes. Heidelberg: Springer Praxis Books, 2014.
• Marangozoğlu, İzzet. “İslam Öncesi Arap Edebiyatında Mitolojik Anlatı”. Uluslararası Mitoloji Sempozyumu (Ardahan 2019), 514-526.
• Merdin, Saadettin. Geleneksel İslam İnancında Mitolojik Unsurların Kritiği: Cinlerle İlgili İnanışlar Bağlamında İnceleme. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Montagne, Robert. Çöl Medeniyeti. çev. Avni Yakalıoğlu. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1950.
• Önkal, Ahmet-Nebi Bozkurt. “Deve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. IX/226-227, İstanbul: TDV Yayınları, 1994,
• Özaydın, Abdulkerim. “Beliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. V/419, İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Özgel, İshak. Tarihselcilik Düşüncesi Bağlamında Kur’ân’ın Tarihsel Yorumu (Metodolojik Bir Teklif). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Öztürk, Mustafa. Cahiliyeden İslam’a Kadın. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Öztürk, Mustafa. İlahi Hitabın Tefsiri-1. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Öztürk, Mustafa. “İslam Öncesi Arap Toplumunda Ahval-i Şahsiyye Hukuku” Kur’ân'ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu Sempozyumu (İstanbul 2011), 229-272.
• Öztürk, Mustafa. Kur’ân’ı Kendi Tarihide Okumak -Tefsirde Anakronizme Ret Yazıları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4. Baskı, İstanbul 2013.
• Öztürk, Mustafa-Hadiye Ünsal. Kur’ân Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Palabıyık, M. Hanefi. Cahiliye Döneminde Gündelik Hayat. Ankara Fecr Yayınları, 2022.
• Palabıyık, M. Hanefi. “İslam Öncesi Arap Düşüncesinde Din ve Din Adamı Algısı”. Cahiliye Araplarının Ulûhiyet Anlayışı, Mahfuz, (ed.). Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Baskı, 2015.
• Palabıyık, M. Hanefi. Siyer’in 200’ü. Ankara. Otto Yayınevi, 2017.
• Polat, Serkan -Semra Aktaş Polat. “Bedevi Ümrandan Hazeri Ümrana Geçiş; Boş Zaman Kültürüne Bir Bakış”. Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 12 (2016), 572-583.
• Sönmez, Nesim. Cahiliye Döneminde ve Sadru’l-İslam Dönemine Hitabet. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târihü’l-Arab kable’l-İslâm. Beyrut: Dârün Nefâis, 2009.
• Tekin, Mustafa. “Kur’ân-ı Kerim’de Bedevilik Dinî Sosyolojik Yaklaşım”. Avrupa İslam Üniversitesi İslam Araştırmaları Dergisi 2/3 (2009), 102-114.
• Usta, İbrahim. İslam Öncesi Arap Mitolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Utku, Nihal Şahin. “Antik ve Orta Çağ’da Sütannelik: Başkasının Sütünün Biyolojik, Ekonomik ve Kültürel Kodları”. Kadem Kadın Araştırmaları 6/1 (2020), 51-112. doi.org/10.21798/kadem.2020162323
• Utku, Nihal Şahin. Kızıldeniz Çöl Gemi ve Tacir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Baskı 2017.
• Şahin, Cemalettin-Rauf Belge. “İbn Haldun'da Coğrafi Determinizm”. Akademik Bakış Dergisi 57 (Eylül - Ekim 2016), 439-467.
• Watt, William Montgomery. Hz. Muhammet Mekke’de. çev. M. Rami Ayas-Azmi Yüksel. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
• Williams, Martin. Climate Change In Deserts Past, Present and Future. New York, Cambridge University Press, 2014.
• Vílchez, José Miguel Puerta. Aesthetics in Arabic Thought From Pre-Islamic Arabia through al-Andalus. Translated from Spanish by Consuelo López-Morillas. Boston: Brill, -1997.
• Yeşil, Selman. “Türk ve Arap Mitolojisinin Ortak ve Özgün Figürleri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/24 (Haziran, 2020), 368 - 392. doi.org/10.35415/sirnakifd.693513.
• Yıldız, Ayten. İslam Öncesi Arap Toplumunda Kehanet. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Yılmaz, Durdane. Cahiliyeden İslam’a Kur’ân’ın Gerçekleştirdiği Toplumsal Zihniyet Değişimi. Karaman: Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Zeydan, Corci. İslam Uygarlıkları Tarihi 1. çev. Nejdet Gök. İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Baskı, 2012.
• Zeydan, Corci. Kadîm Arapların Nesepleri. çev. Hakan Temir. Kahramanmaraş: Samer Yayınları, 2020.