من الأسرار البلاغية للتقديم والتأخير في النظم القرآني

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 65 - 75, 30.06.2025

Yaser Ali Hakçioğlu

https://doi.org/10.47145/dinbil.1644580

Öz

القرآن الكريم هو الكتاب المعجز الذي أعجز الإنس والجن، بل أعجز العرب أرباب الفصاحة والبيان، وما كان ذلك إلا لبراعة أسلوبه، وفصاحة ألفاظه، ودقة معانيه، وجمال نظمه، وتنوع أغراضه، وغير ذلك الكثير الذي هو فوق طاقة البشر، ومن أبرز وجوه الإعجاز في القرآن الكريم هو أسلوبه في عرض أفكاره وقضاياه، فأسلوب القرآن يأتي منسجما مع العقل والقلب معا، ويأتي مطابقا لمقتضى الحال؛ ليوافق حديثه المقام أو الحال الذي أنشيء له الكلام، فأساليب القرآن الكريم تمتاز بقدرتها على التعبير عن كل الأحوال، ومراعاة جميع الظروف والملابسات التي تحيط بالمقام الذي جاءت فيه الآية الكريمة، الأمر الذي يدعو دائمًا إلى الاعتراف بإعجازه البياني والذي أعجز فُصحاء العرب وجلة شعرائهم وأدبائهم، فترى أساليب القرآن تتنوع، وتختلف تبعا للمقامات التي وردت فيها الآيات، وتتفاوت بتفاوت أحوال المخاطبين، فقد تقتضي هذا التنوع في الأساليب لا يأتي اعتباطا، وإنما تكون هناك قرائن دالة على ذلك، ومن هنا نجد أن أسلوب القرآن الكريم فريد في نظمه، وبليغ في عرضه، ومن تلك الأساليب الفريدة، والبليغة التي تميز بها القرآن الكريم أسلوب التقديم، وهذا الأسلوب يأتي مطابقا لما يقتضيه الحال عند المخاطبين به، وما يستدعيه المقام، فالتقديم في القرآن الكريم لا تراه إلى حيث قصد القرآن معنى لا يتحقق هذا المعنى إلى من خلال التعبير بالتقديم، والتأخير أيضا لا يكون إلا إذا قصد القرآن معنى لا يكون إلا بالتأخير. وهو واحد من الأساليب المتعددة التي وردت في القرآن الكريم، ويشتمل على كثير من الأسرار، والمعاني التي تأتي مصاحبة له، ويتواجد في فصيح الكلام شعرا ونثرا، وورد هذا الأسلوب في القرآن الكريم في سياقات متعددة، ومقامات مختلفة حاملا معه كثيرا من الأسرار البلاغية، والمعاني الكثيرة، وهو يأتي على خلاف الأصل في ترتيب الجملة، وهناك أغراض تستدعي هذا التقديم، وهذا الأسلوب من الأساليب التي تظهر فيه براعة الأدباء، وتتفاوت مراتبهم من حيث القدرة على استخدامه في الأغراض والمعاني المقصودة، وقد وظف القرآن هذا الأسلوب توظيفا عاليا، فقد اتخذه القرآن كوسيلة من وسائل الكشف عن أغراض ومعاني مقصودة لا تتأتي هذه المعاني إلا من خلال هذا الأسلوب، وهذه الدراسة تكشف لنا عن جماليات التعبير بهذا الأسلوب من خلال ربطه بالمقام، فهناك ارتباط بين المقام وأسلوب التقديم في القرآن الكريم، وقد اقتصر هذا البحث على دراسة ثلاثة نماذج قرآنية ورد فيها أسلوب التقديم في مقامات معينة، كمقام التحذير من الشرك، والتذكير بالنعم، ومقام التحذير من جريمة القتل، وأخيرا مقام النصح والإرشاد، وهذه المقامات الثلاثة ورد فيها أسلوب التقديم في آيات قرآنية متشابهة في جمل بعينها ورد في إحداها التقديم وفي الأخرى التأخير، وكانت هذه الدراسة تهدف إلى بيان الأسرار البلاغية وراء التعبير بهذا الأسلوب، وبيان المعاني الغنية المرتبطة به.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية , الأسرار البلاغية , التقديم , التأخير , القرآن

Secrets of Rhetorical Placement and Order in the Qur’anic Structure

Öz

The Holy Quran is the miraculous book that has left both humans and jinn in awe. It even challenged the Arabs, the masters of eloquence and rhetoric. This was due to its exceptional style, eloquent vocabulary, precise meanings, and beautiful composition, and diverse themes— qualities beyond human capability. One of the most remarkable aspects of the Quran’s miraculous nature is its unique style in presenting ideas and issues. The Quran’s style is harmonized with both reason and emotion, aligning with the context in which its speech is delivered. Its expressions perfectly match the situation for which the words were revealed. The styles of the Quran possess an extraordinary ability to express various states and circumstances, considering all contextual factors. This highlights its rhetorical inimitability, which even the most eloquent Arab poets and literary figures could not rival. The Quran’s styles vary depending on the context of the verses and the conditions of the audience. Sometimes, the situation necessitates the use of indefinite nouns or placing the predicate before the subject. In other instances, the conditions of the audience require definiteness, indefiniteness, omission, or the use of implicit references for the subject or predicate. This diversity in style is never arbitrary but is always guided by contextual indicators. This is why the Quran’s style is unique in its composition and profound in its presentation. Among the distinguished and eloquent styles found in the Quran is the rhetorical device of preposing (taqdim)—a stylistic choice that aligns with the intended meaning and the state of the audience. In the Quran, preposing only occurs when the intended meaning cannot be achieved without it. Similarly, postponement (ta’khir) occurs only when the intended meaning requires it. This stylistic technique is one of many found in the Quran, encompassing numerous rhetorical secrets and accompanying meanings. It is also present in both classical Arabic poetry and prose. In the Quran, this style appears in various contexts, carrying profound rhetorical and semantic significance. It often deviates from the conventional word order of Arabic sentences, serving specific rhetorical purposes. This stylistic feature is a mark of skilled literary expression, and writers and poets vary in their ability to employ it effectively. The Quran masterfully employs this technique as a means of unveiling specific meanings and rhetorical purposes that cannot be conveyed through any other structure. This study highlights the aesthetic value of this technique by examining its connection to context. There is a strong correlation between preposition in the Quran and the context in which it.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language , Rhetorical Secrets , Precedence , Delay , Qur’an

Kur’ân Nazmındaki Takdîm ve Te’hîrin Retorik Sırları

Öz

Kur’an-ı Kerîm, insan ve cini âciz bırakan mucizevi bir kitaptır. Öyle ki, belâgat ve beyanda zirvede olan Arapları dahi âciz bırakmıştır. Bu da, Kur’an’ın üslubundaki ustalık, lafızlarındaki fesahat, anlamlarındaki incelik, nazmındaki güzellik ve içerdiği konu çeşitliliği gibi, beşer gücünü aşan yönlerinden kaynaklanmaktadır. Kur’an’daki en belirgin i‘câz yönlerinden biri, fikir ve meseleleri sunma biçimindeki üslubudur. Zira Kur’an’ın üslubu hem akla hem kalbe hitap eder; içinde bulunduğu duruma uygun düşer, hitabın yapıldığı makam veya hâle tam olarak uyum sağlar. Kur’an-ı Kerîm’in üslupları, her durumu ifade edebilme yeteneğine sahiptir ve ayetin indiği şart ve bağlamları dikkate alır. Bu durum, Kur’an’ın beyânî i‘câzına sürekli tanıklık etmeyi gerektirir. Zira Kur’an’ın üslupları çeşitlenir; ayetlerin iniş bağlamlarına göre farklılık gösterir; muhatapların durumuna göre değişiklik arz eder. Bu çeşitlenme, rastgele değil, bağlama işaret eden karinelerle belirlenmiş bir üslup farklılığıdır. Kur’an’ın nazmı benzersiz, anlatımı belâgatli ve etkileyicidir. Bu üslup türlerinden biri de takdîm (öne alma) sanatıdır. Bu üslup, muhatabın hâline ve makamın gereğine göre şekillenir. Kur’an’da takdîm, ancak anlamın buna bağlı olması durumunda tercih edilir; aynı şekilde te’hîr (geriye alma) da, yine anlamın bu şekilde vurgulanması gerektiğinde kullanılır. Kur’an’da yer alan çok yönlü üsluplardan biri olan takdîm sanatı, birçok sır ve anlamı da beraberinde taşır. Bu sanat, fasih şiir ve nesirde de görülen bir özelliktir. Kur’an’da ise çok çeşitli bağlamlarda ve farklı konumlarda yer alarak, beraberinde derin belâgat sırlarını ve zengin anlamları getirmiştir. Bu sanat, cümlenin asıl dizilişinin dışına çıkılarak anlam zenginliği katmak amacıyla kullanılır. Takdîm sanatı, edîblerin yetkinliğini gösteren bir alandır. Kur’an bu üslubu en üst düzeyde kullanmış, onun aracılığıyla bazı anlam ve maksatların ancak bu yolla ifade edilebileceğini ortaya koymuştur. Bu çalışma, takdîm sanatının makamla ilişkisini inceleyerek Kur’an’daki ifade güzelliklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu araştırmada özellikle üç örnek bağlam incelenmiştir: şirkten sakındırma, nimetleri hatırlatma ve öldürme fiilinden sakındırma, son olarak da nasihat ve irşad makamları. Bu bağlamların her birinde, bazı ayetlerde takdîm, bazılarında ise te’hîr kullanılmış; benzer ifadelerdeki bu fark, belâgat açısından anlam ve maksat farklılıklarını ortaya koymuştur. Bu çalışmanın temel amacı, bu ifadelerdeki takdîm tercihlerinin arkasındaki belâgat sırlarını ve anlam derinliklerini açıklamaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili , Belâgat Sırları , Takdîm , Te’hîr , Kur’an.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmamAhmedb. Hanbel. 50 Cilt. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2001.
• Bukâ’î, İbrahim b. Ömer b. Ebu Bekr. Nizâmu’d-durarfî tenâsübi’l-ayâtive’s-suver. 23 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, t.y.
• Cünâcî, Hasan b. İsmail b. Abdirrezzâk. en-Nazmu’l-belâğîbeyne’n-nazariyyeve't-tatbîk. Kahire: Dâru’t-Tabâ'ati’l-Muhammediye, 1983.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali eş-Şerîf. Kitâbu’t-ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Cürcânî, Ebu BekrAbdülkâhir b. Abdirrahman. Delâilu’l-i'câz.thk. Mahmûd Şâkir. Kahire: Matba‘u’l-Medenî. 3. Basım, 1992.
• Ebu Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf. el-Behru’l-muhît. 8 Cilt. thk. Sadık Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Hilâl el-‘Askerî, el-Hasan b. Abdillâh b. Sehl b. Sa'îd. es-Sinâ'ateyn. thk. Ali Muhammed el-Becâvî – Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü'l-Anṣâriyye, 1419.
• Ferâhîdî, el-Halîl b. Ahmed b. Temîm. Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî vd. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, t.y.
• Hamevî, İbn HacceTakıyuddîn Ebu Bekr b. Abdillâh. Hizânetü'l-edebvegâyetü'l-ereb. thk. İssâmŞukyu. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, 2004.
• İbnÂşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed. et-Tehrîrve't-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tunusîyyeli'n-Neşr, 1984.
• İbn Cemâa, Ebû Abdillâh Muhammed b. İbrâhîm. Keşfü’l-meʿânîfi’l-müteşâbihmine’l-mes̱ânî. thk.Abdü'l-CevadKhalf. Mansura: Darü’l-Vefâ, 1990.
• İbn Ebü’l-İsba‘, Abdülazîm b. Abdilvâhid. Taḥrîrü’t-Taḥbîr fîṣınâʿati’ş-şiʿrve’n-nes̱r ve beyâniiʿcâzi’l-Ḳurʾân. thk. Hafni Şeref. Kahire: Komite İhyâ'ü’tTurâsi’l-İslâmî, ts.
• İbn Manzûr, Ebu'l-FazlCemâlüddîn Muhammed b. Mükrem. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru’s-Ṣâdır, 3. Basım, 1414.
• İbnü’z-Zübeyr el-Gırnâtî, Ahmed b. İbrâhîm. Mulâku’t-te’vîli’l-kâti‘ bizevi’l-ilhâdive’t-ta‘tîl fî tevcîhi’l-müteşâbihminâyi’t-Tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, t.y.
• Kazvînî, Muhammed b. AbdürrahmânEbu'l-Ma'âlî. el-İdâhfi'Ulûmi’l-Belâğe. thk. Muhammed Abdülmün'imHafâcî, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 3. Basım, t.y.
• Keffâwî, Eyyûb b. Mûsâ el-Husaynî. el-Kulliyyât. thk. Adnan Derviş. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, t.y.
• Kermânî, Mahmûd b. Hamza b. Nâsır Burhânüddîn. Esrâru’t-tekrârfi'l-Kur'ân. thk. Abdülkâdir Atâ, Kahire: Dâru’l-Fazîle, t.y.
• Meydânî, Abdürrahmân b. Hasan Habennek. el-Belâğetü’l-Arabîyye. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr. Câmî'u’l-beyân'ante'vîliâyi'l-Kur'ân. thk. Mahmûd Şâkir. Mekke: Dâru’t-Terbiyyeve't-Turâs, t.y.