“Evren Niçin Var” Sorusu Üzerinden İslâm Düşüncesinde Teleolojik Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 5, 82 - 114, 20.10.2023

Fatma Günaydın

Öz

Bu makale; güncel Kelam problemleri özelinde gençlerin inanca dair sorularından en sıklıkla ifade ettikleri bir soruyu konu edinmiştir. Amaç İslam düşüncesindeki yaklaşımları en genel hatları ile dikkatlerine sunmak ve ayrıntılı incelemelere zemin hazırlamaktır. Tanrı’nın varlığı vücûda getirmesinin ‘sebebini’ anlama isteği insanın peşine düştüğü soruların başında gelir. Varlığı anlama ve anlamlandırma çabası, Tanrı'ya inansın ya da inanmasın her insan için vazgeçilmezdir. Makale, önce soruyu bu açıdan değerlendirecek daha sonra cevaba dair İslam düşünürlerinin görüşlerinden seçki yapmayı deneyecektir. İslam düşünce geleneğinin Felsefe, Tasavvuf ve Kelam kollarının yorumlarına genel bakışlar yaparak meseleyi tartışacaktır. Varlığın vücuda getiriliş gâyesi (gâye-i ilahiyye) hakkında; İslam felsefesindeki cûd/cömertlik vurgusu, Mutezile’nin aslah teorisi ve Matüridi’nin hikmet felsefesi üzerinden meseleye nasıl yaklaşımlar yapıldığını özetlemeye çalışacaktır. Kur’an-ı Kerim’de meleklerin soruları üzerine; Allah’ın ilim ve hikmetine, insanın ‘bilme’ özelliğine işaret edilmek suretiyle, üzeri örtülü bırakılmış bu sorunun düşünce geleneğimizdeki cevap arayışlarını gündeme getirmeye çalışılacaktır. Çalışma; güncel inanç problemleri arasında sıkça karşılaşılan bu soruya İslami düşünce geleneklerinde hangi perspektiften bakıldığına ışık tutmak gâyesine matuftur.

Anahtar Kelimeler

Tanrı, gâye, evren, varlık, hikmet, insan

Kaynakça

• Alper, Ömer Mahir. Varlık ve İnsan Kemâlpaşazade Bağlamında Bir Tasavvurun İnşâsı. İstanbul: Klasik Yay, 2010.
• Arslan, Hulusi. “Mâtürîdî’ye Göre Evren ve İnsanın Yaratılışının Hikmeti”. Hikmet Yurdu, 2009.
• Arslan, Hulusi. “Yaratma ve Gâyelilik Bağlamında Mutezilenin Fayda Teorisi”. Kelam Araştırmaları Dergisi 14/2 (2016), 343-360.
• Acluni, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Muhammed. Keşfu’l-Hafâ ve Müzilü’l-İlbâs Ammâ İştehere Mine’l- Ehâdis Alâ Elsinetin-Nâs 2. Beyrut: Dâru’l- İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1932.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Kenz-i Mahfî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/258-260. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Aydın, Mehmet. “Tanrı Hakkında Konuşmak: Felsefi Bir Tahlil”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983), 25-44.
• Bursevi, İsmail Hakkı. Kenz-i Mahfî (Gizli Hazine). İstanbul: Misvak Yay, 1980.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbub Kinani Leysi. Kitabu’d-Delâilve’l-İtibâr ale’l-Halkı ve’t-Tedbir. Beyrut: Darü’n-Nedvetü’l-İslamiyye, 1987-1988.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yay, 2003.
• Cürcani, Ebü'l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî Seyyid Şerîf Hanefî el-Cürcani, Şerhu’l-Mevâkıf: Mevâkıf Şerhi. çev. Ömer Türker. 3. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr – Süheyr Muhammed Muhtâr-Faysal Budeyr Avn. İskenderiye: Münşeâtü’l-maârif, 1969.
• Çağbayır, Yaşar. Orhun yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı: Büyük Türkçe sözlük (den-gel). Ankara: Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı [TİKA]; İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016, 3.
• Çakmaklıoğlu, Mustafa. “İbnü’l-Arabî’ye Göre İlâhî İsimlerin Âlemde Tecellîsi: Allah-Âlem Münasebeti Etrafında Ortaya Çıkan Bazı Problemler”. Tasavvuf İlmi ve Akademik araştırma Dergisi 14/31 (2013), 1-32.
• Çankı, Mustafa Namık. Büyük Felsefe Lugatı. 2. İstanbul: Aşıkoğlu Matbaası, 1955.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Kabalcı Yay, 2009.
• Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevi’de Marifet ve Vücûd. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Gazzali, Ebu’l-Hamid Muhammed Huccetü’l-İslam. Maksadu’l-Esnâ. Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts. Gazzali. Tehafütü’l-felasife. thk. Süleyman Dünya. Kahire: Daru’l-maʿarif, ts.
• Hawking, Stephan – Leonard Mlodinow. Büyük Tasarım. çev. Selma Öğünç. İstanbul: Doğan Kitap, 2012.
• İbn Arabi. Fususu’l-Hikem. thk. M. Erol Kılıç – Abdurrahim Alkış, İstanbul: Litera Yay, 2016.
• İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyn b. Abdillah bin Ali bin Sînâ , el-İşârât ve’t-Tenbîhât, çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli, İstanbul: Litera yay. 2005.
• İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyn b.Abdillah bin Ali bin Sînâ (Nisbeti Şüpheli). el-Mecâlisu’s-Seb’u Beyne’ş-Şeyh ve’l-Âmiri. Ragıp Paşa Kütüphanesi, 1461 varak no: 397a.
• İbn Sîna, Ebû Ali Hüseyn b.Abdillah bin Ali bin Sînâ. Kitabu’ş-Şifâ Metafizik II. çev. Ekrem Demirli, Ömer Türker, İstanbul: Litera Yay. 200).
• İbn Teymiyye, Mecmuatü’r-Resail ve’l-Mesail. thk. Muhammed Reşid Rıza. 4 Cilt. Lecnetü’t-Türasi’l-Arabi, ts. Kâdı Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-Tevhid ve’l-Adl. 11 Cilt. nşr. Taha Hüseyin – İbrahim Medkur. Kahire, 1956.
• Kaya, Mahmut. “Âmirî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kemalpaşazade. “Fî Beyani’l-hikme li ademi nisbeti’ş-Şerri ileyhi Teâlâ”. Resailu İbn Kemal I İçinde, nşr. Ahmet Cevdet. İstanbul : İkdam Matbaası, 1316.
• Kılıç Arslan Mavil. “Hızır-Musa Kıssasında Kader -Çift Perspektifli Bakış-”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/8 (2016), 2496-2516.
• Kutluer, İlhan. “Gâiyyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/293-296. İstanbul: TDV Yayınları, 1996. Kutluer, İlhan. Akıl ve İtikad. İstanbul: İz Yay, 1996.
• Kutluer, İlhan. İbn Sina’da Zorunlu Varlık. İstanbul: İz Yay, 2002.
• Konevi, Sadreddin. İlâhi Nefhalar (en-Nefehâtu’l-İlâhiyye). çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz yay, 2002.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud Mâtürîdî. Kitabu’t-Tevhid. thk. Bekir Topaloğlu – Muhammed Aruçi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2017.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. 1 Cilt, nşr. Claude Salamé. Dımaşk: 1990-1993.
• Öz, Abdülvahit. “İbn Sinacı İlahi İnayete Kötülük problemi Çerçevesinde Eleştirel bir Yaklaşım”. İslami Araştırmalar/Journal of İslamic Research 31/3 (2020), 638-652.
• Özervarlı, Said. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/511. İstanbul: TDV Yayınları, 1998,. Tokat, Latif. Din Felsefesi Yazıları. Ankara: Elis Yay. 2015.
• Tokat, Latif. Niçin Anlam Arayışı Tanrı Arayışı mıdır? Güncel Kelam Tartışmaları. https://youtu. be/At04q4FLPLM.
• Topaloğlu, Bekir. “Allah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/476-500. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yasa, Metin. “Yunus Emre’nin Kötülük Problemine İlişkin Özgün Çözümlemesi: ‘Bir Aşığın Acıları Tanrı İle Sesli Konuşmasının Ufuk Açan Değeri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2006), 243-245.
• Yaltkaya, Şerafettin. “Tanrı Bu Varlığı Ne İçin Yarattı”. Dârül-Fünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 6 (1933), 40-55.
• Yunus Emre, Yunus Emre Divanı. haz: Mehmet Nuri Yardım. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1997.