Göbekli Tepe Kültürü’nün Din Sosyolojisi Perspektifinden Yorumlanması

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 5, 40 - 58, 20.10.2023

Orhan Ayaz

Öz

Yaklaşık 12.000 yıl önce Güney Batı Asya’da avcı ve toplayıcılık yapan küçük gezgin insan grupları, nis-peten kalabalık bir nüfusun uzun süre yaşadığı yerleşim alanları kurarak tarım ve hayvancılığa geçiş süre-cine girdiler. Bu süreci en dramatik yaşayan bölgelerden biri de Göbekli Tepe ve ona komşu tepelerin içinde bulunduğu Yukarı Fırat Havzası’dır. Göbekli Tepe, son yıllara kadar bu havzadaki avcıların belirli sezonlar toplandığı bir çeşit tapınak olarak yorumlandı. Gelinen noktada Göbekli Tepe’nin aslında bir yerleşim yeri olduğunu ve bu bölgedeki yoğun Neolitik yerleşimin sadece bir paçasını oluşturduğunu yapılan yüzey araştırmalarından ve devam eden kazılardan anlamak mümkündür. Günümüzde ne tüket-tiğimiz ve ne tür evlerde yaşadığımız kadar toplumsal olarak nasıl organize olduğumuzun temellerini de bu döneme ve bu bölgeye götürmek mümkündür. Dolayısıyla üzerinde oturduğumuz toplumsal temelle-rin daha iyi kavranması çabası bizi, insanların bu dönemde ne yaşadığını anlamaya sevk etmektedir. Özellikle dinin hayati rol oynağı bu toplumların anlaşılmasında din sosyolojisinin teorik arka planı önemli katkılar sunma potansiyeline sahiptir. Bu çalışmanın amaçlarından biri Göbekli Tepe Kültür Böl-gesi’nin makul şekilde yorumlanmasında din sosyolojisinin sunduğu/sunabileceği katkıları ele almaktır. Çalışma ayrıca kazı öncesinde yöre halkının Göbekli Tepe’ye olan dini ilgisine odaklanacaktır. Bu çalış-manın dolaylı bir amacı da Göbekli Tepe Kültürü’nü, sosyoloji ve özellikle din sosyolojisinin dikkatine sunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Göbekli Tepe, halk inançları, Yukarı Fırat Neolitiği, Şanlıurfa, din sosyolojisi

Destekleyen Kurum

Harran Üniversitesi

Proje Numarası

20123

Kaynakça

• Ayaz, Orhan. “An Alternative View on Animal Symbolism in The Göbekli Tepe Neolithic Cul-tural Region in the Light of New Data (Göbekli Tepe, Sayburç)”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 33 (2023), 365-383.
• Ayaz, Orhan. “Self-Revelation: An Origin Myth Interpretation of the Göbekli Tepe Culture (An Alternative Perspective on Anthropomorphic Themes)”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü Dergisi 60 (2023).
• Ayaz, Orhan vd. “‘Status Society’: Sociological Thinking of Göbekli Tepe and Karahan Tepe in the Context of Social Stratification”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 56 (2022).
• Ayaz, Orhan. “The Role of Taboo in the Construction of Neolithic Communities (Göbekli Te-pe Neolithic Cultural Region)”. Arkeoloji ve Sanat 171 (2022), 27-36.
• Banning, Edward Bruce. “So Fair a House Göbekli Tepe and the Identification of Temples in the Pre-Pottery Neolithic of the Near East”. Current Antropology 52/5 (2011).
• Benedict, Peter. “Güneydoğu Anadolu Yüzey Araştırması”. Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araş-tırmaları. ed. Halet Çambel - Robert Braidwood. 107-149. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1980.
• Berger, Peter L. Kutsal Şemsiye Dinin Sosyolojik Teorisinin Ana Unsurları. çev. Ali Coşkun. İstan-bul: Rağbet Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Borazan, Bünyamin. Şanlıurfa ve Çevresinde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri. Kahramanmaraş: Kahraman-maraş Sütçü İmam Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2005.
• Burke, Peter. Bilginin Toplumsal Tarihi. çev. Mete Tunçay. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Cauvin, Jacques. The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture. çev. Trevor Watkins. Camb-ridge: Cambridge University Press, 2000.
• Childe, Gordon. What Happened in History. Harmondsworth: Penguin Books, 1964.
• Clare, Lee. “Göbekli Tepe, Turkey. A brief summary of research at a new World Heritage Site (2015– 2019)”. e-Forschungsberichte 2 (2020), 81-88.
• Clare, Lee vd. “Ritual Practices and Conflict Mitigation at Early Neolithic Körtik Tepe and Göbekli Tepe, Upper Mesopotamia”. Violence and the Sacred in the Ancient Near East: Girar-dian Conversations at Çatalhöyük. ed. Ian Hodder. 96-128. Cambridge: Cambridge Univer-sity Press, 2019.
• Clare, Lee - Kinzel, Moritz. “Response to comments by Ian Hodder and Christian Jeunesse with notes on a potential Upper Mesopotamian ‘Late PPNA Hunter-Crisis’”. Monumentalising Life In The Neolithic Narratives Of Change And Continuity. ed. Gebaer Anne Birgitte vd. Uni-ted Kindom: Oxbow Books, 2020.
• Çelik, Bahattin. “A new Pre-Pottery Neolithic site in Southeastern Turkey: Ayanlar Höyük (Gre Hut)”. Documenta Praehistorica XLIV 44 (2017), 36367.
• Çelik, Bahattin. “A small-scale cult centre in Southeast Turkey: Harbetsuvan Tepesi”. Documen-ta Praehistorica XLIII 43 (2016), 421-428.
• Çelik, Bahattin. “An Early Neolithic Settlement in the Center of Şanlıurfa, Turkey.” Neo-Lithics 2/3 (2000), 4-6.
• Çelik, Bahattin. “Karahan Tepe: a new cultural centre in the Urfa area in Turkey”. Documenta Praehistorica XXXVII 38 (2011), 241-253.
• Çelik, Bahattin. “New Neolithic cult centres and domestic settlements in the light of Urfa Re-gion Surveys”. Documenta Praehistorica XLII 42 (2015), 353-364.
• Çelik, Bahattin - Ayaz, Orhan. “Rise of Göbekli Tepe Culture: ‘Hunting Ground Economy’ and the Role of Speculative ‘Knowledge’”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 56 (2022). Çelik, Bahattin - Tolon, Kaya. “ŞANLIURFA’DAN NEOLİTİK DÖNEM TUZAK ALAN-LARI” 37 (2018), 28-36.
• Çiftçi, Adil. Bilgi Sosyolojisi ve İslam Araştırmaları Bir Sosyal Bilimler Felsefesi Çalışması. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Dağ, Kabihan. Elbistan ve Çevresinde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Yük-sek Lisans, 2010.
• Demirel, Aydın. Tunceli’de Ziyaret Yerleri ve Halk İnanışları. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2022.
• Dietrich, Oliver vd. “The role of cult and feasting in the emergence of Neolithic communities. New evidence from Gobekli Tepe, ¨ south-eastern Turkey”. Antiquity 86 (2012), 674-695. GEO. “Dünyanın İlk Tapınağı”. GEO.
• Güler, Gül vd. “New Pre-Pottery Neolithic sites and cult centres in the Urfa Region”. Documenta Praehistorica XXXVII 40/1 (2013), 291-303.
• Hekman, Susan. Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik. çev. Bekir Balkız - Hüsamettin Arslan. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Hervieu-Leger, Daniele. Religion as a Chain of Memory. çev. Simon Lee. New Jersey: Rutgers Uni-versity Press, 2000.
• Hodder, Ian. Çatalhöyük Leoparın Öyküsü. çev. Dilek Şendil. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 5. Basım, 2021.
• Hodder, Ian. “From communal to segmentary: an alternative view of Neolithic ‘monuments’ in the Middle East. Comments on Chapters 2 and 3”. Monumentalising Life In The Neolithic Narratives Of Change And Continuity. ed. Gebaer Anne Birgitte vd. United Kindom: Oxbow Books, 2020.
• Hodder, Ian - Meskell, Lynn. “A ‘Curious and Sometimes a Trifle Macabre Artistry’ Some As-pects of Symbolism in Neolithic Turkey”. Current Antropology 52/2 (2011), 235-263.
• Karul, Necmi. “Karahantepe Çalışmalarına Genel Bir Bakış”. Arkeoloji ve Sanat 169 (2022), 1-8.
• Karul, Necmi. “Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi: Taş Tepeler”. Arkeoloji ve Sanat 169 (2022).
• Kinzel, Moritz - Clare, Lee. “Monumental - compared to what? A perspective from Göbekli Tepe”. Monumentalising Life In The Neolithic Narratives Of Change And Continuity. ed. Gebaer Anne Birgitte vd. United Kindom: Oxbow Books, 2020.
• Levent, Lamia. Bingöl Merkez ve Merkeze Bağlı Köylerde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri. Elazığ: Fırat Üni-versitesi, Yüksek Lisans, 2004.
• Marx, Karl - Engels, Friedrich. Alman İdeolojisi. çev. Olcay Geridönmez - Tonguç Ok. İstanbul: Kor Kitap, 2018.
• Marx, Karl - Engels, Friedrich. Komünist Manifesto. çev. Tanıl Bora. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• McCarthy, E. Doyle. Bilgi Kültürü Yeni Bilgi Sosyolojisi. çev. A. Figen Yılmaz. İstanbul: Chiviyazı-ları Yayınevi, 2002.
• Mustafa, Güler - Çelik, Bahattin. “Şanlıurfa Bölgesi Neolitik Dönem Araştırmaları”. Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Dergisi 1 (2015), 75-102. National Geographic. “The Birth of Religion”. National Geographic. Neuman, W. Lawrence. Toplumsal Araştırma Yöntemleri. çev. Sedef Özge. Ankara: Yayınodası Yayıncılık, 2013.
• Oymak, İskender. Malatya ve Çevresinde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Yüksek Lisans, 1994.
• Özdoğan, Eylem - Karul, Necmi. “Neolitik Teriminin Kavramsal Değişimi ve Güneydoğu Ana-dolu’da Neolitik Araştırmalarının Dünü-Bugünü”. Arkeoloji ve Sanat 163 (2020), 1-28.
• Özdoğan, Eylem - Uludağ, Celal. “Sayburç: Şanlıurfa’da Yeni Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi”. Arkeoloji ve Sanat 169 (2022), 9-24.
• Schmidt, Klaus. “Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excava-tions with a special focus on sculptures and high reliefs”. Documenta Praehistorica XXXVII 37 (2010), 239-256.
• Schmidt, Klaus. “‘Ritual Centers’ and the Neolithisation of Upper Mesopotamia”. Neo-Lithics 2/05 (2005), 13-21.
• Schmidt, Klaus. Sie bauten die ersten Tempel Das rätselhafte Heiligtum am Göbekli Tepe. München: Verlag C.H.Beck oHG, 2006.
• Schmidt, Klaus. Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbekli Tepe En Eski Tapınağı Yapanlar. çev. Rüstem Aslan. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2007.
• Watkins, Trevor. “Monumentality in Neolithic Southwest Asia: making memory in time and space”. Monumentalising Life In The Neolithic Narratives Of Change And Continuity. ed. Gebaer Anne Birgitte vd. United Kindom: Oxbow Books, 2020.
• Watkins, Trevor. “Neolithisation Needs Evolution, as Evolution Needs Neolithisation”. Neo-Lithics 13/2 (2013), 5-10.
• Weber, Max. Ekonomi ve Toplum. çev. Latif Boyacı. İstanbul: Yarın Yayınları, 2018.
• Weber, Max. Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu. çev. Zeynep Gürata. Ankara: Ayraç Yayıne-vi, 2002.
• Yavuz, Emrah. Harput Halk Kültüründe Ziyaret ve Ziyaret Yerleri Etrafında Oluşan İnanç ve Uygula-malar. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2005.
• Yıldırım, Emine. Bitlis Yöresi Ziyaret Fenomeni ve Ziyaret Yerleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2004.
• Zeder, Melinda A. “Religion and The Revolution: The Legacy of Jacques Cauvin”. Paléorient 37/1 (2011), 39-60.
• “Historik Özel: Göbeklitepe - Emrah Safa Gürkan”. haz. Emrah Safa Gürkan. YouTube. Yayın Tarihi 2023. https://www.youtube.com/watch?v=laFaH4ZNGqY
• “SOFOSLA ŞANLIURFA: Göbeklitepe’nin Hikayesini bir de Mahmut Yıldız’dan Dinleyin”. haz. Sofos İstanbul. YouTube. Yayın Tarihi 2020. https://www.youtube.com/watch?v=P7L0sZu lydc