IDEA OF PROGRESS AND HAPPINESS IN ABIDIN PASHA

Yıl 2024, , 71 - 106, 04.07.2024

Fulya İbanoğlu

https://doi.org/10.20519/divan.1471919

Öz

Terakki, which is generally used in Turkish to mean "spiritual rise of individuals and societies", gained similar meanings to the word progress, meaning linear progress, after the 18th century. The belief that progressive societies are happier has been included in the content of the word. This situation resulted in the word terakki indicating two dif-ferent meanings in Turkish: Material and spiritual terakki.

The use of the word terakki in the texts of different names in different periods, in terms of temperament and profession, and the similarities with its meanings in ancient literature and the points where they differ will contribute to both a better understanding and the intellectual biographies of the names who use it in their texts. As a matter of fact, the use of the word terakki by Abidin Pasha, a bureaucrat of Sufi disposition, in his works on exegesis and ethics in Devr-i Hamidi, is a remarkable example of what he understands when he says happiness.

In this study, attention is drawn to Abidin Pasha's perception of material terakki as technical-technology and spiritual terakki as moral terakki seen as a result of the proper implementation of Islam; The meanings he attributed to the word terakki and the con-nection it established with happiness were identified and analyzed.

Anahtar Kelimeler

Abidin Pasha, Progress, Happiness, Evolution, Civilisation, Darwinism

ABİDİN PAŞA’DA TERAKKİ VE SAADET TASAVVURU

Öz

Türkçede umumiyetle “fertlerin ve cemiyetlerin manevi yükselişleri” manasında kullanılan terakki 18. yüzyıl sonrasında çizgisel ilerleme manasındaki progress kelimesiyle benzer manalar kazanmıştır. İlerleyen toplumların daha mutlu olduğu inancı kelimenin muhtevasına dahil olmuştur. Bu durum terakki kelimesinin Türkçede iki farklı manaya işaret etmesiyle neticelenmiştir: Maddi ve manevi terakki.

Terakki kelimesinin farklı devirlerde, meşrep ve meslek bakımından farklı isimlerin metinlerinde kullanımı, kadim literatürdeki manalarıyla benzerliklerinin, ayrıldıkları noktaların tespiti hem daha iyi anlaşılmasına hem de bunu metinlerinde kullanan isimlerin entellektüel biyografilerine katkı sağlayacaktır. Nitekim sufi meşrep bir bürokrat olan Abidin Paşa’nın Devr-i Hamidî’de tefsir ve ahlak sahasında yazdığı eserlerinde terakki kelimesini kullanımı, saadet deyince ne anladığı dikkate değer bir örnektir.

Bu çalışmada, Abidin Paşa’nın maddi terakkiyi teknik-teknoloji, manevi terakkiyi İslam’ın hakkıyla tatbik edilmesi neticesinde görülen ahlaki terakki olarak tasavvur etmesine dikkat çekilmiş; terakki kelimesine yüklediği manalar ve saadetle kurduğu irtibat tespit ve tahlil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Abidin Paşa, Saadet, Terakki, Tekâmül, Medeniyet, Darwinizm

Kaynakça

• Abidin Paşa. Saadet-i Dünya. Rodos: Matbaa-i Vilayet, 1312.
• -----. Alem-i İslamiyet. Müdafaa. İstanbul: Malumat Gazeteleri ve Tahir Bey Matbaası, 1315.
• -----. Meâlî-i İslamiye. İstanbul: Malumat Kitaphanesi, Tahir Bey Matbaası, 1316.
• -----. Defter-i Abidin Paşa. Mehmed Zeki Pakalın, 24: 337. Süleymaniye Ktp.
• [Aksekili] Ahmed Hamdi. “Müslümanlık Beşeriyetin Tekâmülünü İstihdaf Eder”. Sırat-ı Müstakim 20/495 (1338): 9-11.
• Aktaş, Yusuf İzzettin. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Ahlâk.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Baha Tevfik. Felsefe-i Ferd. Dersaadet: Keteon Bedrosyan Matbaası, 1332.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. Haz. Ahmet Kuyaş. İstanbul: YKY, 2002.
• Bursalı Mehmed Tahir. “Eski ve Yeni Ahlak Kitaplarımız-3”. Sırat-ı Müstakim 1/22 (1324): 346-347.
• Çelik, İsa-Birol Yıldırım. “Ankara Valisi Abidin Paşa’nın Mesnevî Şerhi ve Tasavvufi Düşünceleri,” I. Uluslararası Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 03-04 Mayıs 2017. Ankara: Kalem Neşriyat, 2017.
• Çetin, Mahmut. Boğazdaki Aşiret. İstanbul: Marifet Yayınları, 2002.
• Çeri, Bahriye. Böyle Bir Hayat Güzin Dino. İstanbul: YKY, 2022.
• Davison, Roderic H. Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876. Çev. Osman Akınhay. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Deringil, Selim. İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909). Çev. Gül Çağlalı Güven. İstanbul: YKY, 2007.
• Dilbaz, Mahmut. Dindar Modern İtaatkâr: Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarında İslâm Meselesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Erdem, Hüsameddin. “Osmanlı’da Ahlak ve Bazı Ahlak Risaleleri,” Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2000): 25-64.
• Findley, Carter V. Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi. Çev. Gül Çağlalı Güven. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2016.
• Hanioğlu, Şükrü. “İttihat ve Terakkî Cemiyeti.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 23: 476-484.
• [Hoca Tahsin]. “Tarih-i Terakki 1”. Mecmua-i Ulum 5 (1297): 353-370.
• Hüseyin Vassaf. Sefine-i Evliya 3. İstanbul: Kitabevi, 2011.
• İbanoğlu, Fulya. “II. Meşrutiyet’te Terakki Fikri.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• -----. “Terakki ve Tekâmül Meselesine Tekkeden Yükselen Bir Ses: ‘Darvin’e Cevab İrşadu’l-Ğâvîn Bi-Reddi Nazariyeti Feylesof Darvin’ İsimli Risalenin Çeviri Yazısı ve Tahlili.” Artuklu Akademi 5/2 (2018): 271-340. Kara, İsmail. Din ile Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2003.
• -----. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz/Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
• -----. Din ile Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• -----. Müslüman Kalarak Avrupalı Olmak. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Koselleck, Reinhart. İlerleme. Çev. Mustafa Özdemir. Ankara: Dost Yayınevi, 2007.
• Kuntay, Mithat Cemal. Namık Kemal, Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında 3. İstanbul: Maarif Basımevi, 1956. Mardin, Ebul’ulâ. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1946.
• Mazhar (Mekteb-i Harbiye-i Şahane Kitabet Muallimi). Misbahu’l-Felah Mufassal Bir İlmihal 1. Dersaadet: Alem Matbaası Ahmed İhsan ve Şürekası, 1312.
• Milaslı İsmail Hakkı. Din-i İslam ve Ulum ve Fünun. Dersaadet: Numune-i Tıbaat, 1327.
• Molla Davudzade Mustafa Nazım Erzurumî. Rüyada Terakki, Terakki ve Medeniyet-i İslamiyeyi Ru’yet. Dersaadet: Kader Matbaası 1329.
• Musa Kazım. Devr-i İstibdat Ahvali ve Müsebbibleri. Dersaadet: Karabet Matbaası, 1327.
• Neumann, Christoph K. Araç Tarih Amaç Tanzimat. Çev. Meltem Arun, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• Özdinç, Rıdvan. Akıl, İrade, Hürriyet: Son Dönem Osmanlı Dinî Düşüncesinde İrade Meselesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• Pakalın, Mehmed Zeki. Sicill-i Osmani Zeyli 1. haz. Mehmet Metin Hülagü. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008. Pala, İskender. “Abidin Paşa.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 1: 310.
• Revnakoğlu’nun İstanbul’u, İstanbul’un İç Tarihi: Fatih 3. haz. Mustafa Koç. İstanbul: Fatih Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Somel, Selçuk Akşin. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908). Çev. Osman Yener. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Şemsettin Sami. Kamus-ı Türkî 2. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1900.
• Til, Enis Tahsin. Gazeteler ve Gazeteciler. Haz. İbrahim Şahin. Ankara: Bilge Yayınları, 2004.
• Toros, Taha. “Abidin Dino.” Tarih ve Toplum 21/121 (1994): 28-34.
• Türkdoğan, Orhan. Türk Toplumunun Tarihsel Kimliği ve Günümüz Sorunları. İstanbul: IQ Kültür ve Sanat Yayıncılık, 2009.
• Üke, Meryem. “Emrullah Efendi'nin İkdam Gazetesindeki Felsefe ve Bilim Terimlerine Dair Makaleleri.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Ülgener, Sabri F. İktisadi İnhitat Tarihimizin Ahlak ve Zihniyet Meseleleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1951.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 1998.
• Yıldız, Emrah. Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Osmanlı Tarih Yazımında Dünya Algısının Dönüşümü. İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, 2017.
• Yıldız, Melek Güneş. Darülfünun'da Ahlak Dersleri Programlar-Ders Notları-Hocalar. İstanbul: İLEM Yayınları, 2020