HAL‘, İSTİFA VE İHTİLAL: İSLAM DEVLETLERİNDE İKTİDARIN EL DEĞİŞTİRMESİ ÜZERİNE BAZI TESPİTLER

Yıl 2019, , 141 - 196, 01.12.2019

Özgür Kavak

https://doi.org/10.20519/divan.670042

Cited By: 5

Öz

İslam devletlerindeki hükümdar değişiklikleri meşruiyet,
itaat-muhalefet dengesi, iktidara başkaldırı, devlet başkanlarının
hal‘ edilmelerinin imkanı ve şerî hükmü gibi siyasi
düşüncenin önemli meselelerinin iç içe geçtiği bir olguya
işaret eder. İslam toplumlarının tarihinde “Halifeler tarihi”
olarak nitelenen süreçte ve özellikle Emevilerden Osmanlıların
son dönemine değin vuku bulan “iktidar değişikliklerini”
klasik tarih kitaplarına yansıyan gerekçeleri bakımından
analiz etmeyi hedefleyen bu yazı, siyasi-fıkhi hükümlere
dair metinlerde şerî çerçevesi çizilen bu meselenin somut
olaylarda karşılığının olup olmadığı hususuna odaklanacaktır.
Aynı zamanda İslam toplumlarının siyasi tutumlarını
mutlak itaat ve despotizm çerçevesinde ele alan akademik
yaklaşımların eleştirisini de içeren makalede devlet başkanlığının
sonlanma yolları üç temel başlık altında incelenmektedir:
Hal‘ (şeriata ittiba ilkesinin ihlali, sağlık problemleri ve
liyakatsizlik), istifa ve ihtilal (bâğî statüsünde değerlendirilme
ve siyasi çekişmeler/isyanlar). Makalenin temel iddiası
siyasi-fıkhi hükümleri havi metinlerdeki şeriatın bağlayıcılığı
ilkesinin klasik tarih kitaplarına yansıdığı haliyle iktidar
değişikliklerinde de merkezi bir konumda bulunduğu ve beyat,
hal‘, fısk ve fitne gibi kavramların tarihi olaylarda somut
yansımalarının yadsınamayacak seviyede olduğudur. Bu da,
bazı durumlarda şeklî olarak da olsa, iktidar değişimlerinde
şerî/fıkhi prosedüre riayet edildiğini, ulema ve diğer devlet
ricali tarafından devreye sokulan “şerî-siyasi taakkul” sürecinin
bu konuda önemli bir rol oynadığını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam siyaset düşüncesi, itaat, hal‘, istifa, ihtilal

Kaynakça

• “Azl.” el-Mevsûatü’l-fıkhiyyetü’l-Küveytiyye, 30.
• “el-İmâmetü’l-kübrâ.” el-Mevsûatü’l-fıkhiyyetü’l-Küveytiyye, 6.
• A. Taha İmamoğlu. “İslâm Siyaset Literatüründe Kullanılan Hadislerin Kaynağı ve Sıhhati Meselesi.” İslâm Siyaset Düşüncesi, Âdil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan, ed. Lütfi Sunar, Özgür Kavak, 239-63. İstanbul: İlem Kitaplığı, 2018.
• Abdurrahman Atçıl. Scholars and Sultans in the Early Modern Ottoman Empire. Cambridge University Press, 2016.
• Abdülkadir Özcan. “Edirne Vak‘ası.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/edirne-vakasi. (erş. trh. 29.08.2018).
• ------------. İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları-III. İstanbul: İSAM Yayınları 2017.
• Ahmed b. Hanbel. Müsnedü Ahmed Muharrecen. haz. Şuayb Arnaut vd. Müessesetü’r-risâle, 1421/2001.
• Ahmed b. İshak Ya‘kûbî. Târîhu’l-Yaʿkūbî. Beyrut: Şeriketü’l- a‘lemî li’l-matbûât 2010.
• Ahmed b. Yahyâ Belâzûrî. Ensabü’l-eşrâf. Beyrut: Darü’l-fikr, 1417/1996.
• ------------. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Anthony Black. The History of Islamic Political Thought from the Prophet to the Present. 2. bas. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2011.
• Bedreddîn İbn Cemâa. Adl’e Boyun Eğmek, Ehl-i İslâm’ın Yönetimi İçin Hükümler. çev. Özgür Kavak. İstanbul: Klasik Yayınları, 2010.
• Celaleddin Süyuti. Târîhü’l-hulefâ. Merkezü Dâri’l-minhâc, 2013/1434.
• Cevdet Küçük. “Abdülaziz.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/abdulaziz. (erş. trh. 30.08.2018).
• Düstûr, (Tertîb-i Sânî). Dersaadet: Matbaa-i Osmânî, 1329.
• Ebû Ya‘lâ Ferrâ. El-Ahkâmü’s-sultâniyye. Haz. Mahmûd Hasen. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1994.
• Ebü’l-Hasen Maverdi. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. Beyrut: Dârü mektebeti’l-hayat, 1986.
• ------------. El-Ahkâmü’s-sultâniyye [ve’l-vilâyâtü’d-diniyye]. Haz. Ahmed Câd. Kahire: Dârü’l-hadîs, 2006.
• Erwin Rosenthal. Ortaçağ’da İslâm Siyaset Düşüncesi. Çev. Ali Çaksu. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Feridun M. Emecen. İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları II. İstanbul: İSAM Yayınları, 2016.
• ------------. Yavuz Sultan Selim. İstanbul: Kapı Yayınları, 2016.
• Gazzali. El-İktisâd fi’l-i‘tikâd. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• Giambattista Toderini. Türklerin Yazılı Kültürü ve Edebiyatı. Çev. M. Serdar Bekar. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2018.
• Halil İbrahim Hançabay. “Tarihî Rivayetlere Göre Hz. Hasan’ın Halifeliği.” İslâmî İlimler Dergisi 14 (2019): 227-55.
• Hamdi Şahin. Ed-Devletü’l-Ümeviyye el-müftera aleyha. Kahire: Dârü’l-Kâhire li’l-kitâb, 2001.
• Hayreddin Karaman. “Halife (2).” Yeni Şafak, 13.03.2011, https://www.yenisafak.com/yazarlar/hayrettinkaraman/halife-2-26489.
• ------------. “Fıkıh ve Kamu Hukûku.” http://www.hayrettinkaraman.net/kitap/meseleler/0902.htm (erş. trh. 30.08.2018).
• Hızır Murat Köse. “Hulefâ-yi Râşidîn Döneminden Emevîlere Geçişin Siyasi Anlamı: Hilafet-Mülk Tartışması -Üç Siyer Metni Üzerinden Bir İnceleme-.” Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 37 (2014): 51-83.
• ------------. “İslâm Siyaset Düşüncesini Yeniden Okumak: Eleştirel Bir Giriş.” Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 27 (2009): 1-19.
• Hüseyin b. Hasan. Letâifü’l-efkâr ve kâşifü’l-esrâr. Süleymâniye Ktp., Reisülküttâb, no: 698.
• İbn Abidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr alâ Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1992.
• İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed. Bedâiü’z-zühûr fî vekâʾii’d-dühûr. Haz. Muhammed Mustafa. Kahire: Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-amme li’l-kitâb, 1383/1963. İ bn Kesîr, İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Dârü İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1408/1988.
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Yûsuf. En-Nucûmüz’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. Dârü’l-kütüb, Mısır, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Es-Siyâsetü’ş-Şer‘ıyye fî ıslâhi’r-râî ve’r-raiyye. Haz. Ali b. Muhammed İmrân. Mekke: Dârü âlemi’l-fevâid, 1429.
• İbn Tıktakâ, Muhammed b. Ali. El-Fahrî fi’l-âdâbi’s-sultâniyye ve’d-devleti’l-İslâmiyye. Beyrut: Darü’l-kalemi’l-Arabî, 1418/1997.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. El-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. Haz. Muhammed-Mustafa Abdülkādir Atâ. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Izzüddîn. El-Kâmil fi’t-târîh. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Hümâm. El-Müsâyera. (Kemâl b. Ebî Şerîf, el-Müsâmera şerhü’l-Müsâyera, Haz. İhtişâmü’l-Hak Asyaâbâdî, Asyaâbâd ts. içinde).
• İmamü’l-Harameyn Cüveynî. El-Gıyâsî: Gıyâsü’l-ümem fi’ltiyâsi’z-zulem. Haz. Abdülazim Dîb, [y.y.]. Mektebâtü’l-kübra, 1981.
• İsmail Hakkı Atçeken. “Velîd II.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/velid-ii (erş. trh. 08.08.2018).
• İsmail Yiğit. Emevîler (661-750). İstanbul: İSAM Yayınları, 2016.
• James C. Scott. Tahakküm ve Direniş Sanatları. Çev. Alev Türker, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2018.
• Kemal Beydilli. “Selim III.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/selim-iii#1. (erş. trh. 29.08.2018).
• Kınalızade Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâî. Haz. Fahri Unan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Lütfi Sunar. “Patrimonyalizm ve Müslüman Toplumların Siyasal Sistemlerinin Anlaşılması Sorunu.” İslâm Siyaset Düşüncesi, Âdil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan, ed. Lütfi Sunar, Özgür Kavak, 297-383. İstanbul: İlem Kitaplığı, 2018.
• Marinos Sariyannis. “Ottoman Ideas on Monarchy before the Tanzimat Reforms: Toward a Conceptual History of Ottoman Political Notions.” Turcica 47 (2016 ): 33-72.
• Mehmet Âkif Aydın. “Hal‘.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hal--fikih (erş. trh. 02.09.2018).
• ------------. “İslâm Hukukunda Devlet Başkanının Tayin Usulü.” Osmanlı Araştırmaları 10 (1990): 181-93.
• Muhammed Âbid Câbirî. İslâm’da Siyasal Akıl. Çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi, 1997.
• Muhammed b. Cerîr Taberi. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. Beyrut: Dârü’t-türâs, 1387.
• Muhammed b. Sa‘d. Et-Tabakâtü’l-kübrâ: et-Tabakâtü’l-hâmise mine’s-sahâbe. Haz. Muhammed b. Sâmil Süleymî. Tâif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1414/1993.
• Mustafa Naîmâ. Târih (Ravzatü’l-Hüseyn fî hulâsati ahbâri’l-hâfikayn). İstanbul: 1280.
• Mutahhar b. Tâhir Makdisî. Kitâbü’l-Bedʾ ve’t-târîh. Port Said: Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye, ts.
• Münir Aktepe. “Ahmed III.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ahmed-iii. (erş. trh. 29.08.2018)
• Mütercim Âsım Efendi. El-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti'l-Kâmûsu'l-Muhît. http://www.kamus.yek.gov.tr/ (erş. trh. 10.12.2018)
• Nevevi. Ravzatü’t-talibîn ve umdetü’l-müftîn. Beyrut: Mektebü’l-İslâmî, 1412/1991.
• Özgür Kavak. “Bir Osmanlı Kadısının Gözüyle Siyaset: Letâifü'l-efkâr ve kâsifü'l-esrâr Yahut Osmanlı Saltanatını Fıkıh Diliyle Temellendirmek.” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2012): 95-120.
• ------------. “İslâm Siyaset Düşüncesi Kaynağı Olarak Fürû-ı Fıkıh Kitapları.” İslâm Siyaset Düşüncesi, Âdil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan, ed. Lütfi Sunar, Özgür Kavak, 265-94. İstanbul: İlem Kitaplığı, 2018.
• ------------. “Oryantalist Gözüyle İslâm Siyaset Düşüncesi: İbn Cemâa’nın Siyaset Anlayışı ya da Şeriat’a Karşı Fıkıh.” İslâm ve Klasik, ed. Sami Erdem, M. Cüneyt Kaya, 147-72. İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.
• ------------. “Siyasî Tecdîd ve Osmanoğulları.” Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları, ed. Fuat Aydın, Metin Aydın, Muhammet Yetim, 369-408. İstanbul: Mahya Yayınları, 2019 içinde.
• ------------. “Siyasi-Fıkhî Ahkâmın Fıkıh Usulü Zemininde Temellendirilmesi: Cüveynî’nin el-Gıyâsî’sinde Kat‘iyyât-Zanniyyât Ayrımı ve Modern Yorumları.” Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 27 (2009): 21-55.
• ------------. Modern İslâm Hukuk Düşüncesi Reşid Rıza Örneği. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Pîrîzâde, İbrahim b. Hüseyin b. Ahmed. Umdetü zevi’l-besâir li-halli mühimmâti’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Mektebetü’l-irşad, 2016/1437.
• Ramazan Biçer, Fehmi Soğukoğlu. “Arap Baharının Dinamiği: Ulu'l-Emre İtaatin Teolojisi (Yusuf Kardavi ve Ramazan Buti Örneği).” Kelam Araştırmaları 10 (2012): 19-30.
• Râşid Mehmed Efendi. Târîh-i Râşid. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Rifa’at Ali Ebü’l-Hac. 1703 İsyanı Osmanlı Siyasasının Yapısı. Çev. Çağdaş Sümer. Ankara: Tan Kitabevi Yayınları, 2011.
• Saim Yılmaz. “Abbâsîlerin Siyasî Çöküş Dönemi Halifelerinden Kâhir-Billâh (320-322/932-934).” İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 12 (2008): 71-103.
• Saim Yılmaz. “Muâviye b. Yezîd’in Halifelikten Ayrılması ve Halifeliğin Mervânîlere İntikâli.” İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 8 (2006): 187-208.
• Silâhdar [Fındıklılı Mehmed Ağa]. Nusretnâme. Haz. Mehmet Topal. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
• Şemseddin Sehâvî. Ed-Davʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-karni’t-tâsiʿ. Beyrut: Menşûrâtü mektebeti’l-hayât, ts.
• Şemsüddîn İbn Müflih. El-Âdâbü'ş-şer'iyye ve'l-minahü'l-mer'iyye. Haz. Şuayb Arnaut, Ömer Kayyam. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1999/1419.
• Şemsüddîn Zehebî. Târihü’l-İslâm. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Şeyhîzâde Abdurrahman. Mecmaü’l-enhür fî Mülteka’l-ebhur. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1317.
• Takıyyüddîn Makrîzî. İttiazü’l-hunefâ bi-ahbâri’l-eimmeti’l-Fatımiyyini’l-hulefa. Kâhire: Lecnetü İhyâi’t-türâsi’l-İslâmî, ts.
• ------------. Es-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk. Lübnan: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997.
• Talha Yıldız. “İslâm ve Batı Hukuk Düşüncesinde Devlet Başkanının Azledilmesi Problemi.” Journal of Islamic Research (2015): 289-310.
• Tuncay Başoğlu. İslâm Hukukunda Bey’at. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
• Wael B. Hallaq. “Caliphs, Jurists and Saljuqs in the Political Thought of Juwayni.” Muslim World 74 (1984): 26-41.
• Zahit Atçıl. “Mâverdî’nin Siyasi Düşüncesi: Dayanışma, Liyakat ve Adalet.” İslâm ve Klasik, ed Sami Erdem, M. Cüneyt Kaya, 173-98. İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.