TARİHSEL KAYNAKLAR, TEMSİL VE OSMANLI ŞEHİRLERİ: 937/1530 TARİHLİ MUHASEBE-İ VİLAYET DEFTERLERİ’Nİ DÖNEMİN BENZERİ KAYNAKLARI ARASINDA KONUMLANDIRMAK

Yıl 2020, Cilt: 25 Sayı: 48, 37 - 69, 01.10.2020

Yunus Uğur

Öz

Bu çalışma tüm imparatorluk coğrafyası ölçeğinde bir Osmanlı şehir tarih yazımını mümkün kılacak birinci el kaynak ihtiyacını ve biçimini ortaya koymaktadır. Örnek olarak bu çerçevede birinci el tarih kaynağı olan 937/1530 tarihli Muhasebe-i Vilayet defterlerini incelemektedir. Ancak bu birinci el kaynağın veri ve içerik analizini yapmak yerine onun, üretildiği dönemde benzer kaynaklar arasındaki konumu, kapsamı ve içeriği açısından dönemi için önemini tartışmaktadır. Çalışma bu istisnai tahririn dönemin kaynakları, coğrafi kapsamı ve verisi açısından neyi temsil ettiği üzerinde duracaktır. Defterlerin 1520-1540 döneminde mevcut olan diğer tahrir defterleri arasındaki konumu incelenecek, defterlerde zikredilen yerleşim yerlerinin dönemin bütün vilayet, liva ve kazalarının ne kadarını kapsadığına değinilecek
ve bu defterlerin içerik olarak neyin bilgisini verdiği gibi sorulara cevap aranacaktır. Bu sorgulama sayesinde Muhasebe-i Vilayet Defterleri’nin, Osmanlı şehirlerine dair farklı kaynak türlerinden ya da bir kaynağın farklı dönemlerdeki serisinden istifade ederek tek tek yerleşim ünitelerine dair yapılan çalışmaların ötesine geçmek için uygun bir zemin oluşturup oluşturmadığı görülecektir. Yapılan değerlendirme bu kaynakların, imparatorluğun farklı coğrafyalarında yer alan o dönemin 10 vilayet, 108 liva, 586 kaza ve 670 nefs-i kaza/nahiye/karyeyi çalışmak için temsil edici kaynaklar olduğunu göstermiştir. Böylece Osmanlı şehirlerini
tanımlamaya, tasvir ve tasnife kapı aralayan bu istisnai kaynak, şehirlere sosyal-mekansal nitelikleri çerçevesinde bakmayı ve onları özgünlük ve benzerliklerine göre imparatorluk ölçeğinde gruplandırmayı mümkün kılmaktadır. Çalışma, coğrafi bilgi sistemleri (CBS) kullanılarak ilk kez üretilen 1530’lar eksenli Osmanlı vilayet, liva, kaza ve nefslerinin haritaları ve kaynaklardaki verilerin sayısallaştırması ile oluşan tablolar ile desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Şehir Tarihi, Kentler, Tarihsel Kaynaklar, Tahrir Defterleri, CBS, Haritalar

HISTORICAL SOURCES, REPRESENTATION, AND THE OTTOMAN CITIE: POSITIONING MUHASEBE-İ VİLAYET DAFTERS (ACCOUNTING BOOKS OF THE PROVINCES) OF 937/1530 AMONG THE SIMILAR SOURCES OF THE PERIOD

Öz

This study reveals the need of primary sources that can make possible Ottoman urban history on the scale of imperial geography and examines a series of resources –the Muhasebe-i Vilayet daftars (Accounting Books of the Provinces) dated 937/1530. However, rather than analyzing the data and content of this primary historical source, it discusses the position of this source among similar sources of the period and what it represented for the period in terms of scope and content. The study focuses on what exactly this exceptional collection represented in terms of the sources, geographical scope, and data of the period. The evaluation made has shown that these sources are representative sources for studying 10 vilayets, 108 livas, 586 kazas, and 670 city centers of the period in very different geographies of the empire. Thus, this exceptional source, which opens the door to the definition, description and classification of Ottoman cities, makes it possible to look at the cities in terms of their socialspatial qualities and to group them on the empire scale according to their originalities and similarities. The study was supported by the maps of Ottoman provinces and cities dated the 1530s, which were produced for the first time using geographical information systems (GIS), and tables created by digitizing the data in the sources.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Urban History, Cities, Historical Sources, Tahrir Registers, Maps

Kaynakça

• BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), TD 75, 91, 94, 101, 114, 164,166, 167, 173, 208, 367, 370, 387, 390, 397, 401, 438, 506, 540, 998, 1028, 1078.
• 166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530) Hüdâvendigâr, Biga, Karesi, Saruhân, Aydın, Menteşe, Teke, Alâiye livâları: Dizin ve Tıpkıbasım. Ankara, 1995.
• 438 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530) I.: Kütahya, Karahisâr-i Sâhip, Sultanönü, Hamîd ve Ankara Livâları: Dizin ve Tıpkıbasım. Ankara, 1993.
• 438 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530) II.: Bolu, Kastamonu, Kengırı ve Koca-ili livâları: Dizin ve tıpkıbasım. Ankara, 1994.
• 167 Numaralı Muhasebe-i Vilayet -i Rum-ili Defteri (937 / 1530), I, Paşa Livası Solkol Kazaları (Gümülcine, Yenice-i Karasu, Drama, Zihne, Nevrekop, Timurhisarı, Siroz, Selanik, Sidrekapsi, Avrathisarı, Yenice-i Vardar, Karaverye, Serfiçe, İştin, Kestorya, Bihlişte, Görice, Florina) ve Köstendil Livası, dizin ve tıpkıbasım. Ankara, 2003.
• 167 numaralı muhâsebe-i vilâyet-i rûm-ili defteri (937 / 1530), II, Vılçıtrın, Prizrin, Alaca-hisâr ve Hersek livâları, dizin ve tıpkıbasım, Ankara, 2004.
• 367 Numaralı Muhasebe-i Vilayet -i Rum-ili Defteri ile 114, 390 ve 101 Numaralı İcmal Defterleri (920-937 / 1514-1530), I, Karlıili, Agrıboz, Mora, Rodos ve Tırhala Livaları, dizin. Ankara, 2007.
• 367 Numaralı Muhasebe-i Vilayet -i Rum-ili Defteri ile 114, 390 ve 101 Numaralı İcmal Defterleri (920-937 / 1514-1530), II, Karlıili, Agrıboz, Mora, Rodos ve Tırhala Livaları, tıpkıbasım. Ankara, 2007.
• 367 Numaralı Muhasebe-i Vilayet -i Rum-ili Defteri ile 94 ve 1078 Numaralı Avlonya Livası Tahrir Defterleri (926-1520 / 937-1530), III, Yanya, İskenderiye, Ohri, İlbasan ve Avlonya Livaları ile Dukakin Vilayeti, dizin. Ankara, 2008.
• 367 Numaralı Muhasebe-i Vilayet -i Rum-ili Defteri ile 94 ve 1078 Numaralı Avlonya Livası Tahrir Defterleri (926-1520 / 937-1530), IV, Yanya, İskenderiye, Ohri, İlbasan ve Avlonya Livaları ile Dukakin Vilayeti, tıpkıbasım. Ankara, 2008.
• 370 numaralı Muhâsebe-i vilâyet-i rûm-ili defteri (937 / 1530) I, Paşa (sofya) ve vize livâları ile sağkol kazâları (edirne, dimetoka, ferecik, keşan, kızıl-ağaç, zağra-i eski-hisâr, ipsala, filibe, tatar-bâzârı, samakov, üsküb, kalkan-delen, kırçova, manastır, pirlepe ve köprülü. Ankara, 2001.
• 370 numaralı muhâsebe-i vilâyet-i rûm-ili defteri (937 / 1530) II, çirmen, müsellemân-ı çingâne, müsellemân-ı kızılca, silistre, kefe, niğbolu ve vidin livâları, çirmen ve vize müsellemleri, yörük ve tatar cemâatleri ile voynugân-ı ıstabl-ı âmire ve kıbtiyân-ı vilâyet-i rûm-ili, dizin ve tıpkıbasım. Ankara, 2002.
• 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530) I: Konya, Bey-şehri, Ak-şehir, Larende, Ak-saray, Niğde, Kayseriyye ve İç-il livâları: Dizin ve Tıpkıbasım. Ankara, 1996.
• 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530) II: Amasya, Çorumlu, Sivas-Tokat, Sonisa-Niksar, Karahisar-ı Şarkî, Canik, Trabzon, Kemah, Bayburd, Malatya, Gerger-Kahta ve Divriği-Darende livâları: Dizin ve Tıpkıbasım. Ankara, 1997.
• 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyar-i Bekr ve Arab ve Zü’l-kadriyye Defteri (937/1530) I: Âmid, Mardin, Sincar, Musul, Arapkir, Ergani, Çirmük, Siverek, Kiğı, Çemişkezek, Harput, Ruha, Ana-Hit ve Deyr-Rahbe Livâları ile Hısn-ı Keyf ve Siird Kazaları: Dizin ve Tıpkıbasım. Ankara, 1998.
• 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyar-i Bekr ve Arab ve Zü’l-kadriyye Defteri (937/1530) II: Âmid, Mardin, Sincar, Musul, Arapkir, Ergani, Çirmük, Siverek, Kiğı, Çemişkezek, Harput, Ruha, Ana-Hit ve Deyr-Rahbe Livâları ile Hısn-ı Keyf ve Siird Kazaları: Dizin ve Tıpkıbasım. Ankara, 1999.
• Acun, Fatma. “Osmanlı Tarihi Araştırmalarının Genişleyen Sınırları: Defteroloji.” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 1 (1999): 319-32.
• Açıkgöz, Fatma. “438 numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530) I-II’ye göre Ankara, Çankırı ve Sultanönü sancaklarında Yer Adları.” Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi, 2004.
• Afyoncu, Erhan. “Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayalı Olarak Hazırlanmış Çalışmalar Hakkında Bazı Görüşler.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 1 (2003): 267-86.
• Aladağ, Fatma. “Cities and Administrative Divisions of the Ottoman Empire in the Early 16th Century: A Case Study for the Application of Digital History to Ottoman Studies.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Şehir Üniversitesi, 2020.
• Barkan, Ö. Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler.” İktisat Fakültesi Mecmuası 11 (1949): 524-69.
• ––––. “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi.” Türkiyat Mercmuası 10 (1951-1953): 1-26.
• Bazzaz S., Y. Batsaki, ve D. Angelov. Imperial Geographies in Byzantine and Ottoman Space. Cambridge: Harvard University Center for Hellenic Studies, 2013.
• Behar, Cem. Bir Mahallenin Doğumu ve Ölümü (1494-2008): Osmanlı İstanbulu’nda Kasap İlyas Mahallesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2014.
• Brummet, Palmira. Mapping the Ottomans: Sovereignty, Territory and Identity in the Early Modern Mediterranean. Cambridge: Cambridge University Press, 2015.
• Costantini, Vera, ve Markus Koller, ed. Living in the Ottoman Ecumenical Community Essays in Honour of Suraiya Faroqhi. Leiden: Brill, 2008.
• Doğan, Aslıhan. Tapu Kadastro Kuyud-i Kadime Arşivi Mufassal, İcmal, Evkaf ve Derdest Defterlerinin Toplu Kataloğu. Ankara: 1993.
• Eldem, Edhem, Daniel Goffman, ve Bruce Alan Masters. Doğu ile Batı Arasında Osmanlı kenti: Halep, İzmir, İstanbul. Çev. Sermet Yalçın. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 2003.
• Emecen, Feridun M. “Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Tahrir Defterleri.” Tarih ve Sosyoloji Semineri, 143-56. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1991.
• Emiralioğlu, Pınar. Geographical Knowledge and Imperial Culture in the Early Modern Mediterranean. Londra: Ashgate Publishing, 2014.
• Freitag, Ulrike, ve Nora Lafi, ed. Urban Governance Under the Ottomans: Between Cosmopolitanism and Conflict. Londra: Routledge, 2014.
• Frietag, Ulrike, Malte Fuhrmann, Nora Lafi, ve Florian Riedler, ed. The City in the Ottoman Empire: Migration and the Making of Urban Identity. Londra: Routledge, 2011.
• Ghobrial, John Paul. Fısıldaşan Şehirler: 17. Yüzyılda İstanbul, Londra ve Paris Arasında Bilgi Akışı. Çev. Kahraman Şakul. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Işık, Sevgi, Songül Kadıoğlu, ve Mehmet Yıldırır. Kuyûd-ı Kadîme Arşiv Kataloğu. Ankara: Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Yayınları, 2012.
• İnalcık, Halil. “Giriş.” 438 numarali Muhasebe-i Vilayet -i Anadolu Defteri (937/1530). Ankara: 1993.
• Kadı, İsmail Hakkı. Ottoman and Dutch Merchants in the Eighteenth Century Competition and Cooperation in Ankara, Izmir, And Amsterdam. Leiden: Brill, 2012.
• Kaya, Mustafa. “438 numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri’ndeki (937-1530) Ankara Livası Bölümünün Transkripsiyon ve Değerlendirmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2000.
• Öz, Mehmet. “Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler.” Vakıflar Dergisi 22 (1991): 429-39.
• Özcan, Abdülkadir. “Osmanlılarda Tarihyazımı ve Kaynak Türlerinin Ortaya Çıkışı.” Tarih Bilimi ve Metodolojisi, ed. Mehmet Yaşar Ertaş, 53-65. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2019.
• Raymond, André. Osmanlı Döneminde Arap Kentleri. Çev. Ali Berktay. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1995.
• Tosh, John. Tarihin Peşinde. Çev. Özden Arıkan. İstanbul: Kronik Yayınları, 2019.
• Uğur, Yunus. “Mapping Ottoman Cities: Socio-Spatial Definitions and Groupings (1450-1700).” Journal for Early Modern Cultural Studies 18 (2018): 16-65.
• ––––. “Tarihçilikte “Mekânın Yeniden Keşfi”: Osmanlı Şehir Çalışmaları İçin Öneriler.” İdeal Kent Araştırmaları Dergisi 30 (2020): 678-700.
• ––––. “Osmanlı Şehirleri Atlasına Doğru, 1450-1700.” Osmanlı’da Şehir, Vakıf ve Sosyal Hayat, ed. K. İlker Bulur, Fatih Bozkurt ve M. Cihat İzgi, 15-35. İstanbul: Mahya Yayınları, 2018.
• ––––. “Osmanlı Şehirleri Tipolojileri ve Atlası (1450-1700).” Proje Raporu. TÜBİTAK, 2016.
• ––––. “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiliği: Yaklaşımlar, Konular ve Kaynaklar.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3 (2005): 9-26.
• ––––. “The Ottoman Court Records and the Making of ‘Urban History’, with Special Reference to Mudanya Sicils (1645-1800).” Yüksek Lisans Tezi. Boğaziçi Üniversitesi, 2001.
• White, Hayden. The Content of the Form: Narrative Discourse and Historical Representation. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1990.
• Yeni, Harun. “Demography and Settlement in Paşa Sancaği Sol-kol Region according to Muhasebe-i Vilayet-i Rumeli Defteri dated 1530.” Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Bilkent Üniversitesi, 2006.
• Zandi-Sayek, Sibel. Ottoman Izmir: the Rise of a Cosmopolitan Port 1840/1880. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2012.
• Zarinebaf, Fariba, John Bennet, ve Jack L. Davis. A Historical and Economic Geography of Ottoman Greece: the Southwestern Morea in the 18th Century. Atina: American School of Classical Studies at Athens, 2005.