“Modern-Premodern” Tartışmasının Ötesinde İbn Haldun’un Düşüncesi

Yıl 2021, Cilt: 26 Sayı: 50, 89 - 160, 30.06.2021

Akif Kayapınar

Öz

Modern zamanlarda kendisine en yoğun ilgi gösterilen klasik dönem Müslüman düşünürlerinden biri olan İbn Haldun, aynı zamanda düşüncesinin konumuna dair hakkında en fazla görüş ayrılığına düşülen isimlerden de biridir. Söz konusu farklılaşmanın başlıca nedeni, İbn Haldun’un Mukaddime’de ortaya koyduğu düşüncesinin ne kendinden önceki bir disipliner geleneğin devamı olması ne de kendinden sonra bir gelenek oluşturmasıdır. Nitekim, özellikle Batı’da oldukça meşhur olan ve halen taraftar bulan bir yaklaşıma göre İbn Haldun Orta Çağ zihniyetine veya İslam kültür muhitine dahil edilemeyecek kadar “modern,” “bilimsel” ve “seküler” bir zihindir. Ne var ki daha yakından bakıldığında ve tarihsel bir perspektifle ele alındığında İbn Haldun’un düşüncesinin ne nispî özgünlüğü ne de bir geleneğe dönüşecek derecede taraftar bulamamış olması onu İslam düşünce geleneğinden kopararak Batı düşünce geleneğine eklemlemeye yetecek bir gerekçe oluşturmaz. Her büyük düşünür gibi İbn Haldun da nihayetinde kendi zamanının ve içine doğduğu kültür dünyasının çocuğudur. Tarih yazıcılığı ve toplumsal-siyasal araştırmalar açısından İbn Haldun’un İslam düşünce tarihinin zirve ismi olması da bu gerçeği değiştirmez. İbn Haldun’un düşüncesinin gerek özgünlüğünü gerekse biricikliğini izah etmek için kolektif düşüncenin karakterini ve dinamiğini göz önünde bulundurmak yeterli olacaktır. Öte yandan temel unsurları itibariyle İbn Haldun’un düşüncesinin İslam varlık ve bilgi iklimi içerisinde kalması onun artık yaşamayan, müzelik bir düşünce olduğuna da işaret etmez. Tam aksine İbn Haldun’un toplumsal ve siyasal düşüncesi canlı bir yaklaşım olarak günümüzde alternatif paradigma imkanlarını içinde barındırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İbn Haldun, Mukaddime, düşüncenin doğası, toplum bilimleri, umran ilmi, Avrupamerkezcilik

Kaynakça

• Alatas, Syed Farid. Applying Ibn Khaldun: The Recovery of a Lost Tradition in Sociology. London: Routledge, 2014.
• Al-Azmeh, Aziz. Ibn Khaldun in Modern Scholarship: A Study in Orientalism. Londra: Third World Centre for Research and Publishing, 1981.
• Andic, Fuat M. ve Suphan Andic, “An Exploration into Fiscal Sociology: Ibn Khaldun, Schumpeter, and Public Choice.” The Legacy of Joseph A. Schumpeter, ed. Horst Hanusch. Northampton, MA: Edward Elgar Publication, 1999, II. Cilt, 199-214.
• Ardıç, Nurullah. “Beyond ‘Science as a Vocation’: Civilizational Epistemology in Weber and Ibn Khaldun.” Asian Journal of Social Science, 36 (2008): 434-464. Arslan, Ahmet. İbn Haldun: İlim ve Fikir Dünyası. Ankara: Vadi Yayınları, 1997.
• Ayad, Kamil M. Die Geschichts und Gesellschaftslehre Ibn Halduns. Stuttgart: J. G. Cotta’sche Buchhandlung Nachfolger, 1930.
• Baali, Fuad ve Ali Wardi. Ibn Khaldun and Islamic Thought-Styles: A Social Perspective. Boston: G. K. Hall and Co., 1981.
• Baali, Fuad. Society, State, and Urbanism: Ibn Khaldun’s Sociological Thought. Albany: State University of New York Press, 1988.
• Barnes, H. E., H. Becker ve F. B. Becker. Contemporary Social Theory. New York: D. Appleton-Century Company Incorporated, 1940.
• Berkey, Jonothan P. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali, Türkçesi İsmail Eriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Bernal, Martin. Black Athena: The Afroasiatic Roots of Classical Civilization. Londra: Free Association Books, 1987. Biddiss, Michael D. The Age of the Masses: Ideas and Society in Europe since 1870. New Jersey: Humanities Press, 1977.
• Cevdet, Muallim. “Şimal Müverrihi Zeki Velidi ve Yarınki Hars.” Mektep ve Medrese. İstanbul: Çınar Yayınları, 1978.
• Chakrabarty, Dipesh. Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference. New Jersey: Princeton University Press, 2000.
• Choudhury, Masudul Alam. The Islamic World-system: A study in polity-market interaction. New York: RoutledgeCurzon, 2004.
• Coenen-Huther, Jacques. Durkheim’ı Anlamak, Türkçesi Serra Akyüz. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• Collingwood, R. G. The Idea of Nature. New York: Oxford University Press, 1981.
• Cox, Robert. Approaches to World Order. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
• Dale, Stephen Frederic. “Ibn Khaldun: the Last Greek and the First Annaliste Historian.” International Journal of Midle East Studies, 38 (2006): 431-451.
• Dallmayr, Fred. Dialogue Among Civilizations. New York: Palgrave Macmillan, 2002.
• Davutoğlu, Ahmet. Alternative Paradigms: The Impact of Islamic and Western Weltanschauungs on Political Theory. Maryland: University Press of America, 1994.
• De Boer, T. J. İslamda Felsefe Tarihi, Türkçesi Yaşar Kutluay. Ankara: Balkanoğlu Matbaacılık, 1960.
• Dewitt, Richard. Worldviews: An Introduction to the History and Philosophy of Science. MA: Blackwell Publishing, 2004.
• Dhaouadi, M., “The Part Ibn Khaldun’s Personality Traits and his Social Milieu Played in Shaping his Pioneering Social Thought,” İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı 2 (1998): 23-47.
• Dhaouadi, Mahmud. “An Exploration into Ibn Khaldun and Western Classical Sociologists’ Thought on the Dynamics of Change.” The Islamic Quarterly, 30/3 (1986): 139-158.
• Dhaouadi, Mahmud. “An Exploration into Ibn Khaldun and Western Classical Sociologists’ Thought on the Dynamics of Change II.” The Islamic Quarterly, 30/4 (1986): 248-266.
• El-Cabirî, Muhammed Abid. Felsefî Mirasımız ve Biz, Türkçesi A. Said Aykut. İstanbul: Kitabevi, 2003. El-Husri, Sati. İbn Haldun Üzerine Araştırmalar, Türkçesi Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2001.
• El-Najjar, Iskandar. “Some of Ibn Khaldun’s and Adam Smith’s Economic Ideas – Compared.” Mecelle el-‘Ulum el-İctima’iyye, Cilt 1, No. 1 (1973): 32-37.
• Faghirzadel, Saleh. Sociology of Sociology: In Search of Ibn Khaldun’s Sociology Then and Now. Tahran: The Soroush Press, 1982.
• Fakhri, Majid. “The Devolution of the Perfect State: Plato, Ibn Rushd, and Ibn Khaldun.” Arab Civilization: Challenges and Responses, ed. George N. Atiyeh ve İbrahim M. Oweiss. Albany: State University of New York Press, 1988.
• Fakhri, Majid. A History of Islamic Philosophy. London: Longman, 1983.
• Fındıkoğlu, Z. Fahri. İçtimaiyat: Metodoloji Nazariyeleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1950.
• Fida, Mohammad. “Ibn Khaldun’s Theory of Social Change: A Comparison with Hegel, Marx, and Durkheim.” The American Journal of Islamic Social Sciences, Cilt 15, No. 2 (1998): 25-45.
• Fleischer, Cornell. “Royal Authority, Dynastic Cyclism, and ‘Ibn Khaldunism’ in Sixteentn-Century Ottoman Letters.” Ibn Khaldun and Islamic Ideology, ed. Bruce B. Lawrence. Leiden: E. J. Brill, 1984.
• Fromherz, A. J. İbn Haldun: Hayatı ve Dönemi, Türkçesi Y. S. İnanç. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018.
• Gazzâlî, Filozofların Tutarsızlığı, Türkçesi M. Kaya ve H. Sarıoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2005.
• Gellner, Ernest. Müslüman Toplum (Muslim Society), Türkçesi Müfit Günay. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000.
• Ghazanfar, S. M. ve A. Azim Islahi. “Bir Arap Skolastiğinin İktisat Düşüncesi: Ebu Hamid el-Gazzali (450-505 / 1058-1111).” Ortaçağ İslam İktisat Düşüncesi, ed. S. M. Ghazanfar. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Gibb, Hamilton A. R. “The Islamic Background of Ibn Khaldun’s Political Theory.” Studies on the Civilization of Islam. New Jersey: Princeton University Press, 1982.
• Giddens, Anthony. The Consequences of Modernity. Cambridge: Polity Press, 1991.
• Goldziher, Ignace. Klasik Arap Literatürü, Türkçesi Azmi Yüksel ve Rahmi Er. Ankara: İmaj Yayınları, 1993.
• Gordon, Scott. The History and Philosophy of Social Science. Londra: Routledge, 1997.
• Gökdağ, Kamuran. İktidar Teleolojisi: İbn Haldun’un Toplum ve Siyaset Teorisinde Asabiyet. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Gumilev, L. N. Etnogenez: Halkların Şekillenişi, Yükseliş ve Düşüşleri, Türkçesi D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2003.
• Gumplowicz, Ludwig. “İbn Haldun’da İctimaiyat.” İbn Haldun, Hilmi Ziya Ülken ve Ziyaeddin Fahri. Ankara: Kanaat Kitabevi, 1940.
• Hassan, Ümit. İbn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 1998.
• Hodgson, Marshall G. S. The Venture of Islam: The Expansion of Islam in the Middle Periods, Chicago: Chicago University Press, 1977.
• Höffe, Otfried. Felsefenin Kısa Tarihi. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2008.
• İbn Haldun. Bilim ile Siyaset Arasında Hatıralar, Türkçesi Vecdi Akyüz. İstanbul: Dergah Yayınları, 2004.
• İbn Haldun. Mukaddime, Türkçesi Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2015.
• Karaman, Hayrettin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Kayapınar, M. A. “Modern Siyaset Tasavvurunun Mekanızmacı Arka Planı.” Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Cilt 18, Sayı 35 (2013/2): 1-42.
• Kayapınar, M. A. “Modern Siyaset Tasavvurunun Paradigmatik Öncülleri.” Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Cilt 19, Sayı 37 (2014/2): 1-50.
• Khalidî, Tarif. Arabic Historical Thought in the Classical Period. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
• Kindleberger, Charles P. World Economic Primacy: 1500-1990. New York: Oxford University Press, 1996.
• Köprülü, Fuad. “İzahlar ve Düzeltmeler.” İslam Medeniyeti Tarihi, W. Barthold. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1963.
• Kroeber, A. L. Configurations of Culture Growth. Los Angeles: The University of California Press, 1944.
• Kuhn, Thomas. The Structure of Scientific Revolutions. Chicago: The University of Chicago Press, 1996.
• Lacoste, Yves. Ibn Khaldun: The Birth of History and the Past of the Third World. Londra: Verso, 1984.
• Lacoste, Yves. İbn Haldun: Tarih Biliminin Doğuşu, Türkçesi Mehmet Sert. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Lawrence, Bruce B. “Introduction: Ibn Khaldun and Islamic Ideology.” Ibn Khaldun and Islamic Ideology, ed. Bruce B. Lawrence. Leiden: E. J. Brill, 1984. Lewis, Bernard. The Arabs in History. New York: Harper and Row, 1966.
• Logan, J. D. “The Aristotelian Concept of Physis,” The Philosophical Review, Cilt 6, No:1 (Ocak, 1897): 18-42.
• Magee, Bryan. “The Language of Politics.” Encounter. Cilt LXVI, no. 5 (1986): 20-26.
• Mahdi, Muhsin ve Ralph Lerner. Medieval Political Philosophy. New York: Cornell University Press, 1963.
• Mahdi, Muhsin. Ibn Khaldun’s Philosophy of History. Chicago: The University of Chicago Press, 1964.
• Mazlish, Bruce. A New Science: The Breakdown of Connections and the Birth of Sociology. New York: Oxford University Press, 1989.
• Muhammad, Mi’raj. “Ibn Khaldun and Vico: A Comparative Study.” Islamic Studies, Cilt XIX, No. 3 (1980): 192-211.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslam’da Bilim ve Medeniyet, Türkçesi N. Avci, K. Turhan, A. Ünal. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Öğütle, Vefa Saygın. “Çevirenin Önsözü.” Max Weber, Sosyal Bilimlerin Metodolojisi, Türkçesi V. S. Öğütle. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Pasha, Mustapha Kamal. “Ibn Khaldun and World Order.” Innovation and Transformation in International Studies, ed. Stephen Gill ve James Mittelman. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
• Powers, David S. Hukuk, Toplum ve Kültür: Kuzey Afrika 1300-1500, Türkçesi İsmail Eriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Rabî, Muhammad Mahmoud. The Political Theory of Ibn Khaldun. Leiden: E. J. Brill, 1967.
• Richter, Rudolf. Sosyolojik Paradigmalar, Türkçesi Necmeddin Doğan. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Rosenthal, Erwin. Ibn Khalduns Gedanken über den Staat: Ein Beitrag zur Geschicte der Mittelalterlichen Staatslehre. München: Verlag von R. Oldenbourg, 1932.
• Rosenthal, Erwin. Studia Semitica. Cambridge: Cambridge University Press, 1971.
• Rosenthal, Franz. “Giriş.” Ibn Khaldun’s Muqaddimah: An Introduction to History. Princeton: Princeton University Press, 1980.
• Rosenthal, Franz. “Ibn Khaldun in his Time.” Journal of Asian and African Studies, XVIII, 3-4 (1983): 189-197.
• Rosenthal, Franz. A History of Muslim Historiography. Leiden: Brill, 1968.
• Rosenthal, Franz. Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam. Leiden: Brill, 2007.
• Sarıoğlu, Hüseyin. “İbn Rüşd’ün Düşünce Sisteminde Hakikat-Felsefe-Din İlişkileri.” Divan İlmî Araştırmalar, 10 (2001/1): 173-186.
• Schmidt, Nathaniel. Ibn Khaldun: Historian, Sociologist and Philosopher. New York: AMS Press, 1967.
• Simon, Robert. Ibn Khaldun: History as Science and the Patrimonial Empire. Budapeşte: Akademiai Kiado, 2002.
• Smith, Huston. The World’s Religions. New York: Harper Collins, 1991.
• Sorokin, P. Social and Cultural Dynamics: A Study of Change in Major Systems of Art, Truth, Ethics, Law and Social Relationships. Boston: Porter Sargent Publisher, 1970. Sorokin, P. Social Philosophies of an Age of Crisis. Boston: The Beacon Press, 1951.
• Strange, Suzan. “Political Economy and International Relations.” International Relations Theory Today, ed. Ken Booth ve Steve Smith. Oxford: Polity Press, 1995.
• Sunar L. ve F. Yaslıçimen. “The Possibilities of New Perspectives for Social Sciences: An analysis Based on Ibn Khaldun’s Theory of Umran.” Asian Journal of Social Science, 36 (2008): 408-433.
• Syros, Vasileios. “Scientific Evolution and Imperial Formation in Islamic and European Political Thought: Ibn Khaldun and Louis Le Roy.” Storia del Pensiero Politico, (1/2015): 93-127.
• Şentürk, Recep et al. Comparative Theories and Methods: Between Uniplexity and Multiplexity. İstanbul: İbn Haldun University Press, 2020.
• Talbi, Mohamed. “Ibn Khaldun” maddesi. Encyclopedia of Islam (yeni edisyon). Cilt 3.
• Togan, Zeki Velidi. Tarihte Usul. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1985.
• Toynbee, Arnold. A Study of History, ihtisar D. C. Somerwell. London: Oxford University Press, 1956.
• Tracy, David. Plurality and Ambiguity: Hermeneutics, Religion, Hope. San Francisco: Harper and Row, 1987.
• Turchin, Peter. War and Peace and War: The Rise and Fall of Empires. New York: Pi Press, 2006.
• Türker, Ömer. “Giriş.” Şerhu’l-Mevâkıf, Türkçesi Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Ugan, Zakir Kadiri. “Giriş,” Mukaddime. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Uludağ, Süleyman. “Giriş.” Mukaddime. İstanbul: Dergah Yayınları, 2015.
• Voegelin, Eric. The New Science of Politics: An Introduction. Chicago: The University of Chicago Press, 1987.
• Whitehead, Alfred North. “The Organization of Thought,” Science, 22 (September, 1916): 409–419.
• Wolin, Sheldon S. Politics and Vision: Continuity and Innovation in Western Political Thought. New Jersey: Princeton University Press, 2004.
• Yıldırım, Yavuz. “Türkçe’de İbn Haldun Üzerine Yapılan Calışmalar.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4 (2001): 139-174.
• Z. Fahri Fındıkoğlu. “Türkiye’de İbn Haldunizm.” Fuad Köprülü Armağanı. İstanbul: 1953, s. 153-163.