Halâsü’l-ümme’den Necâtü’l-ümme’ye -Osmanlı Siyaset Düşüncesinin Süreklilik Arz Eden Meselelerine Dair Birkaç Not-

Yıl 2022, Cilt: 27 Sayı: 52, 27 - 70, 27.08.2022

Özgür Kavak

https://doi.org/10.20519/divan.1012117

Cited By: 2

Öz

Kanuni dönemi sadrazamlarından Lutfi Paşa’nın (ö. 1563) Halâsü’l-ümme fî ma‘rifeti’l-e’imme başlıklı risalesi, hilafet için Kureyş kabilesine mensup olma şartını büyük oranda Hanefi fıkıh kitaplarını esas alarak reddetmekte ve Kanuni’nin şahsında Osmanlı sultanlarını meşru halife ilan etmekteydi. İslam siyaset düşüncesi yazarlarını özellikle Abbasi hilafetinin zayıflamasıyla birlikte meşgul eden bu önemli “meşruiyet problemini” çözüme kavuşturduğunu düşünen Paşa’nın bu eseri Osmanlı siyaset yazarları tarafından dikkate alınmış mıydı? Bu sorunun peşine düşen bu çalışma Halâsü’l-ümme’den yaklaşık üç yüz yıl sonra II. Mahmud döneminde, 1 Receb 1247/6 Aralık 1831 yılında nihai halini alan Necâtü’l-ümme fî tâ‘ati’l-e’ime başlıklı müellifi meçhul bir risaleye ulaşmakta ve diğer başka konuların yanında Kureyşilik şartını da tartışan bu risaleyi hem Halâsü’l-ümme risalesiyle ilişkisi açısından hem de yazıldığı bağlamı dikkate alarak tanıtmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

hilafet, İslam siyaset düşüncesi, Lutfi Paşa

Kaynakça

• Alper, Ömer Mahir. “Hasan Kâfî Akhisârî: Hayatı ve Eserleri.” Hasan Kafi Akhisârî, Nizâm-ı Âlemi Sağlayan Sebeplerin Temelleri Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-âlem, haz. Ö. Mahir Alper İstanbul: Klasik, 2020.
• Anonim. Necâtü’l-ümme fi tâ‘ati’l-e’imme, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 1856.
• Beydilli, Kemal. "Mahmud II", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/mahmud-ii--osmanli (Eriş. tar. 05.07.2021).
• Beyhan, Mehmet Ali. “Islahatlar ve Buhranlar Literatürü: III. Selim ve II. Mahmud Dönemi.” TALİD I/2, 2003, 57-99.
• Budinli, Nizâm-ı Devlet, Risâle fî nizâmi’d-devle & Risâle-i Nizâm-ı Devlet, haz. Özgür Kavak İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. haz. M. A. Yekta Saraç, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2016.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1342.
• Buzpınar, Tufan. “The Question of Caliphate under the Last Ottoman Sultans.” Ottoman Reform and Muslim Regeneration, Studies in Honour of Butrus Abu-Manneh. ed. Itzchak Weismann and Fruma Zachs. London, New York: I.B. Tauris Publishers, 2005.
• Cici, Recep. "İmamzâde, Muhammed b. Ebû Bekir", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/imamzade-muhammed-b-ebu-bekir (Eriş. tar. 15.07.2021).
• Çolak, Orhan. "İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Siyasetnâmeler Bibliyografyası." Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 2 (Eylül 2003): 339-378.
• Dilbaz, Mahmut. Askerî Modernleşmenin Dinî Müdafaası Es'ad Efendi'nin Şerhli es-Sa'yü'l-Mahmûd Tercümesi, Es'ad Efendi'nin Şerhli Es-Sa'yü'l-Mahmud Tercümesi. İstanbul: Dergâh, 2014.
• Ebû Hayyân Endelüsi. Tefsîrü'l-Bahri'l-muhît. haz. Sıdkı Muhammed Cemîl. Beyrut: Dârü'l-Fikr, 1420.
• Ebussuud Efendi, Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları (Fetava-yı Ebussuud Efendi). haz. Ahmet Akgündüz. İstanbul: OSAV, 2018.
• Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed Firuzabadi. el-Kamusü'l-muhit. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1426/2005.
• Fahreddin Razi. Tefsîrü’l Fahri’r-Râzî (el-Meşhûr bi’t-tefsîri’l-kebîr ve mefâtîhi’l-gayb). Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Gibb, Hamilton A. R. “Luṭfi Paşa on the Ottoman Caliphate.” Oriens 15 (1962): 287-295.
• Göldöşüren, Arzu. II. Mahmud Dönemi Osmanlı Ulemâsı. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
• Heyd, Uriel. "III. Selim ve II. Mahmud dönemlerinde Batılılaşma ve Osmanlı Uleması." çev. Sami Erdem. Uriel Heyd, Türk Hukuk ve Kültür Tarihi Üzerine Makaleler, haz. Ferhat Koca. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002, 99-136.
• İbnü’l-Esir. Câmi‘u’l-usûl. haz. Abdülkâdir el-Arnaût. Dımaşk: 1969.
• İmamoğlu, Abdullah Taha, Karataş, Veli. “İrâde-i Seniyyeyi Hadislerle Desteklemek: II. Mahmud Dönemi Şeyhülislamlarından Yâsincizâde Abdülvehhâb Efendi ve Hulâsatu’l-Burhan fî İtaati’s-Sultan Adlı Risalesi.” Artuklu Akademi, 2016/3 (1): 21-54.
• Jahja, Muharem. “Lutfi Paşa’nın (893/1488-970/1562) Halasu’l-ümme fi ma‘rifeti’l-eimme Risâlesinin Tahkik, Tahlil ve Tercümesi.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2003.
• Kadı İyaz. Meşâriku’l-envâr ‘alâ sıhâhi’l-âsâr. Tunis: el-Mektebetü'l-Atiîka, 1914.
• Kara, İsmail. “Ulema-Siyaset ilişkilerine dair önemli bir metin: Muhalefet yapmak/Muhalefete katılmak.” Dîvân İlmî Araştırmalar 4, (1998/1): 1-25.
• --------. “Sunuş.” İslam Siyasi Düşüncesinde Değişme ve Süreklilik, Hilafet Risaleleri I. haz. İsmail Kara, İstanbul: Klasik, 2002.
• Kavak, Özgür. “Hal‘, İstifa ve İhtilal: İslam Devletlerinde İktidarın El Değiştirmesi Üzerine Bazı Tespitler.” Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 24/47 (2019), 141-196.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Bir İslâm Âlimi Olarak Lutfi Paşa.” Osmanlı Araştırmaları = The Journal of Ottoman Studies 50, (2017): 29-72.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh ve Siyaset: Osmanlılarda Siyâset-i Şer’iyye. İstanbul: Klasik, 2016.
• Levend, Agâh Sırrı. “Siyaset-nâmeler.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 10 (1962): 167-194.
• Lutfi Paşa. Halâsü’l-ümme fî ma‘rifeti’l-e’imme, Süleymaniye Ktp. Ayasofya 2877.
• Mahlûf, Mâcide. “el-Kısmü’l-evvel: ed-Dirâse.” Lutfi Paşa, Halâsü’l-ümme fî ma‘rifeti’l-e’imme, haz. Mâcide Mahlûf. Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-Arabiyye, 2001, 13-34.
• Mehmed Dâniş. Netîcetü’l-vekâyi‘. Şamil Mutlu. Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılışı ve II. Mahmud’un Edirne Seyahati, Mehmed Dâniş Bey ve Eserleri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1994.
• Mehmed Seyyid. Medhal. Matbaa-i Âmire: İstanbul, 1333.
• Özel, İsmet. Bir Akşam Gezintisi Değil Bir İstiklal Yürüyüşü I. İstanbul: TİYO, 2012.
• Özen, Şükrü. “Matüridi ve Siyaset: Hilafetin Kureyşiliği Meselesi.” Büyük Türk Bilgini İmam Matüridi ve Matüridilik -Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı-, 22-24 Mayıs 2009. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012, 524-548.
• Sahaflar Şeyhizade Esad Efendi. Üss-i zafer: (Yeniçeriliğin Kaldırılmasına Dair). haz. Mehmet Arslan. İstanbul: Kitabevi, 2005.
• Sariyannis, Marinos. A History of Ottoman Political Thought up to the Early Nineteenth Century. Leiden, Boston: Brill, 2019.
• Şehabeddin Sivasi. Uyûnü’t-tefâsîr li’l-fuzalâʾi’s-semâsîr. Süleymaniye Ktp., Fatih 626.
• Şirvânlı Fâtih Efendi. Gülzâr-ı Fütûhât, Bir Görgü Tanığı’nın Kalemiyle Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılışı. haz. Mehmet Ali Beyhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Vâiz. Osmanlı Devlet Nizamının Tesisi (er-Risâletü’n-nizâmiyye fi’d-devleti’l-İslâmiyye). haz. Özgür Kavak. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Yavuz, Hulûsi. “Sadrıâzam Lütfi Paşa ve Osmanlı Hılâfeti.”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Dergisi] 5-6, (1987-1988): 27-54.
• Yavuz, Hulûsi. Siyaset ve Kültür Tarihi Açısından Osmanlı Devleti ve İslam. İstanbul: İz Yayıncılık, 1991.
• Yazar, Sadık. “Anadolu Sahası Klasik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011.
• Yılmaz, Hüseyin. Caliphate Redefined: The Mystical Turn in Ottoman Political Thought. Princeton: Princeton University Press, 2018.