Weber and Social Power: Instrumental Rationality in Michael Mann’s Theory

Yıl 2025, Cilt: 30 Sayı: 59, 255 - 304, 25.07.2025

Abdulkadir Öncel , Vefa Saygın Öğütle

https://doi.org/10.20519/divan.1679447

Öz

Rasyonelleşme modern zamanın ruhunu yansıtan en önemli kavramlardandır. Weber tarihsel değişimi sağlayan şeyin bu rasyonelleşme eğilimi olduğunu ve modern dönemde en sık rastlanan rasyonalite türünün araçsal-rasyonellik olduğunu ileri sürmüştür. Weber’in araçsal rasyonalite kavramı hedeflere ulaşmak için eylemlerin akılcı şekilde düzenlenmesidir. Weber’den etkilenen tarihsel sosyologların başında gelen Michael Mann de iktidar ilişkilerinin ve kaynaklarının tarihsel gelişimini analiz ederken iktidarı kullanan aktörlerin hedeflerine ulaşmak için izlediği yöntemleri inceler. Bu makalenin temel amacı da Mann’in The Sources of Social Power isimli dört ciltlik kapsamlı çalışmasında çok boyutlu ağlar üzerinden ortaya koyduğu iktidar analizinde araçsal aklın nasıl ele alındığını ve yorumlandığını ortaya koymaktır. Bu çalışma ile Weber’in rasyonalite anlayışı hem yeniden yorumlanacak hem de araçsal rasyonalite kavramının Mann’in iktidar teorisindeki yeri belirlenecektir. Çalışmada karşılaştırmalı bir analitik okuma yöntemi takip edilerek Mann’in çalışmaları doğrudan Weber’in rasyonalizasyon kavramı ile karşılaştırılmıştır. Bu çerçevede makalenin temel argümanı şudur: Mann, Weber’in iktidar kuramını dört temel boyutta (ekonomik, askerî, siyasi ve ideolojik) yeniden ele almış, Marx’ın sınıf vurgusu ile Durkheim’ın düzen arayışını ve diğer bazı perspektifleri bir araya getirerek analitik bir model oluşturmuş ve bu çerçeveyi tarihsel örneklerle temellendirmiştir. Bu yolla Weber’in analizini daha kapsamlı ve tarihsel olarak açıklayıcı bir düzeye taşımıştır. Mann, Weber’in rasyonalite kavramını yalnızca araçsal rasyonalite çerçevesinde değil aynı zamanda toplumsal krizlere çözüm üretme potansiyeli taşıyan dinamik bir yapı olarak da ele almış ve bu sayede kavrama eleştirel bir açıklık kazandırmıştır.

Anahtar Kelimeler

Max Weber , Michael Mann , Instrumental Rationality , Social Power , Theory of Power , Relationality , Social Theory.

WEBER VE TOPLUMSAL İKTİDAR: MICHAEL MANN’DE ARAÇSAL-RASYONALİTE KAVRAMININ KULLANIMI

Öz

Rasyonelleşme modern zamanın ruhunu yansıtan en önemli kavramlardandır. Weber tarihsel değişimi sağlayan şeyin bu rasyonelleşme eğilimi olduğunu ve modern dönemde en sık rastlanan rasyonalite türünün araçsal-rasyonellik olduğunu ileri sürmüştür. Weber’in araçsal rasyonalite kavramı hedeflere ulaşmak için eylemlerin akılcı şekilde düzenlenmesidir. Weber’den etkilenen tarihsel sosyologların başında gelen Michael Mann de iktidar ilişkilerinin ve kaynaklarının tarihsel gelişimini analiz ederken iktidarı kullanan aktörlerin hedeflerine ulaşmak için izlediği yöntemleri inceler. Bu makalenin temel amacı da Mann’in The Sources of Social Power isimli dört ciltlik kapsamlı çalışmasında çok boyutlu ağlar üzerinden ortaya koyduğu iktidar analizinde araçsal aklın nasıl ele alındığını ve yorumlandığını ortaya koymaktır. Bu çalışma ile Weber’in rasyonalite anlayışı hem yeniden yorumlanacak hem de araçsal rasyonalite kavramının Mann’in iktidar teorisindeki yeri belirlenecektir. Çalışmada karşılaştırmalı bir analitik okuma yöntemi takip edilerek Mann’in çalışmaları doğrudan Weber’in rasyonalizasyon kavramı ile karşılaştırılmıştır. Bu çerçevede makalenin temel argümanı şudur: Mann, Weber’in iktidar kuramını dört temel boyutta (ekonomik, askerî, siyasi ve ideolojik) yeniden ele almış, Marx’ın sınıf vurgusu ile Durkheim’ın düzen arayışını ve diğer bazı perspektifleri bir araya getirerek analitik bir model oluşturmuş ve bu çerçeveyi tarihsel örneklerle temellendirmiştir. Bu yolla Weber’in analizini daha kapsamlı ve tarihsel olarak açıklayıcı bir düzeye taşımıştır. Mann, Weber’in rasyonalite kavramını yalnızca araçsal rasyonalite çerçevesinde değil aynı zamanda toplumsal krizlere çözüm üretme potansiyeli taşıyan dinamik bir yapı olarak da ele almış ve bu sayede kavrama eleştirel bir açıklık kazandırmıştır.

Anahtar Kelimeler

Max Weber , Michael Mann , Araçsal Rasyonalite , Toplumsal İktidar , İktidar Kuramı , İlişkisellik , Sosyal Teori

Kaynakça

• Ardıç, Nurullah. “İktidarın Dört Atlısı: Michael Mann ve Tarihsel Sosyoloji.” Toplum ve Bilim, sy 123 (2012): 258–285.
• Benton, Tim ve Ian Craib. Sosyal Bilim Felsefesi. Çev. Ünsal Tatlıcan ve Burcu Binay. 1. baskı. İstanbul: Sentez Yayınları, 2008.
• Brubaker, Rogers. Rasyonalitenin Sınırları: Max Weber’in Sosyal ve Ahlaki Düşüncesi Üzerine Bir Deneme. Çev. Güney Çeğin ve Baysar Tanıyan. 1. baskı. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017.
• Collins, Randall. Max Weber: Bir Kılavuz. Çev. Taylan Banguoğlu. 1. baskı. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017.
• Çiğdem, Ahmet. Bir İmkân Olarak Modernite: Weber ve Habermas. 1. baskı. İstanbul: İletişim Yayınları, 1997.
• Kalberg, Stephen. “Max Weber’s Types of Rationality: Cornerstones for the Analysis of Rationalization Processes in History.” American Journal of Sociology 85, no. 5 (1980): 1145–1179. https://doi.org/10.1086/227128.
• Mann, Michael. Devletler, Savaş ve Kapitalizm: Politik Sosyoloji İncelemeleri. Çev. Semih Türkoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2011.
• Mann, Michael. İktidarın Tarihi 1: Başlangıcından MS 1760’a Kadar Toplumsal İktidarın Kaynakları. Çev. Esin Saraçoğlu, Soner Torlak, Emre Kolay, Olcay Sevimli. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2012a.
• Mann, Michael. İktidarın Tarihi 2: Sınıflar ve Ulus-Devletlerin Yükselişi, 1760–1914. Çev. Ali Rıza Güngen, Gülben Şaş, Elçin Deniz Ela, Hüseyin Ali Sözen, Soner Torlak, Bilgesu Savcı, Mehmet Sait Türk. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2012b.
• Mann, Michael. İktidarın Tarihi 3: Küresel İmparatorluklar ve Devrim, 1890–1945. Çev. Ali Rıza Güngen, Özgür Balkılıç. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017.
• Mann, Michael. The Sources of Social Power, Volume 1: A History of Power from the Beginning to A.D. 1760. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
• Mann, Michael. The Sources of Social Power, Volume 2: The Rise of Classes and Nation-States, 1760–1914. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
• Mann, Michael. The Sources of Social Power, Volume 3: Global Empires and Revolution, 1890–1945. Cambridge: Cambridge University Press, 2012.
• Mann, Michael. The Sources of Social Power, Volume 4: Globalizations, 1945–2011. Cambridge: Cambridge University Press, 2013.
• Mann, Michael. On Wars. New Haven: Yale University Press, 2023.
• Öğütle, Vefa Saygın. Metodolojik Bireyciliğin Eleştirisi: Sosyal Bilimlerin Nesnesine Dair Realist Bir Girişim. 1. basım. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Ritzer, George. Toplumun McDonaldlaştırılması: Çağdaş Toplum Yaşamının Değişen Karakteri Üzerine Bir İnceleme. Çev. Şükrü Süer Kaya. 2. baskı. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2011.
• Slattery, Martin. Sosyolojide Temel Fikirler. Çev. Özlem Balkız, Gülhan Demiriz, Hacer Harlak, Cevdet Özdemir, Şebnem Özkan ve Ümit Tatlıcan. 6. baskı. Bursa: Sentez Yayıncılık, 2015.
• Smith, Philip. Kültürel Kuram. Çev. Selime Güzelsan ve İbrahim Gündoğdu. 2. baskı. İstanbul: Babil Yayınları, 2007.
• Tilly, Charles. Coercion, Capital, and European States, AD 990–1990. Oxford: Blackwell, 1990.
• Weber, Max. The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. Çev. Talcott Parsons. Londra ve New York: Routledge, 1930.
• Weber, Max. Sosyoloji Yazıları. Çev. Taha Parla. İstanbul: Hür Yayınları, 1993.
• Weber, Max. Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu. Çev. Zeynep Gürata. 2. baskı. Ankara: Ayraç Yayınevi, 1999.
• Weber, Max. Economy and Society. Totowa, New Jersey: Bedminster Press, 1921/1968.
• Weber, Max. Ekonomi ve Toplum 1. Çev. Latif Boyacı. İstanbul: Yarın Yayınları, 2012.