The Education of South Azerbaijani Literature in Turkey: Current Situation and Future Perspectives

Yıl 2025, Sayı: 23, 1 - 17, 22.09.2025

Vüsale Musalı

https://doi.org/10.62425/dogu.1653210

Öz

Southern Azerbaijan constitutes the southern part of Azerbaijan’s historical lands, now located within the borders of Iran. With a population of over 30 million Azerbaijani Turks, the region has historically served as a significant cultural center. However, Azerbaijani Turks in Iran currently face severe pressures concerning linguistic and cultural rights. Southern Azerbaijani literature emerges as a critical medium for preserving the Azerbaijani Turkish language, national identity, and cultural resistance.
This study aims to highlight the academic treatment of Southern Azerbaijani literature in Turkey, its integration into the education system, and its significance for cultural unity within the Turkic world. The study examines the current status of Southern Azerbaijani literature within Turkish higher education, emphasizing the need to incorporate it into the curricula of Contemporary Turkic Languages and Literatures (CTLL) departments.
A qualitative research method was employed, analyzing the curricula of CTLL departments in Turkish universities through a detailed review of historical and literary sources. The study specifically evaluated the extent to which Southern Azerbaijani literature is represented in courses such as “Turkic World Literatures,” “Azerbaijani Literature,” and “Iranian Turkic Literature.”

The findings indicate that Southern Azerbaijani literature is underrepresented in Turkish CTLL curricula, with a predominant focus on Northern Azerbaijani literature. The study reveals that Southern Azerbaijani literature is often limited to certain poets and works, with insufficient emphasis on its historical and cultural context in most courses.

Integrating Southern Azerbaijani literature into academic curricula in Turkey is crucial for both cultural unity and academic diversity. The study suggests expanding “Azerbaijani Literature” courses over two semesters to provide greater coverage of Southern Azerbaijani literature. This approach would strengthen cultural ties within the Turkic world and enhance students’ understanding of the socio-cultural context of literature.

Anahtar Kelimeler

South Azerbaijani , Literature , Education , Türkey , Perspectives

Güney Azerbaycan Edebiyatı’nın Türkiye’deki Eğitimi: Mevcut Durum ve Gelecek Perspektifleri

Öz

Güney Azerbaycan, Azerbaycan’ın tarihî topraklarının güney kısmını oluşturan, günümüzde İran sınırları içinde kalan bir bölgedir. Yaklaşık 30 milyonu aşkın Azerbaycan Türkü'nün yaşadığı bu bölge, tarih boyunca önemli bir kültürel merkez olmuştur. Ancak günümüzde İran’daki Azerbaycan Türkleri, dil ve kültürel haklar konusunda ciddi baskılara maruz kalmaktadır. Güney Azerbaycan edebiyatı, Azerbaycan Türkçesinin, millî kimliğin ve kültürel direnişin en önemli taşıyıcılarından biri olarak öne çıkmaktadır.
Bu çalışmanın amacı, Türkiye’de Güney Azerbaycan edebiyatının akademik olarak ele alınmasını, eğitim sistemine entegrasyonunu ve bu edebiyatın Türk dünyasındaki kültürel birlik açısından taşıdığı önemi ortaya koymaktır. Türkiye’deki Türkoloji bölümlerinde Güney Azerbaycan edebiyatına yönelik mevcut durum incelenmiş ve bu edebiyatın Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları bölümlerinin müfredatına dahil edilmesi gerekliliği vurgulanmıştır.
Araştırmada nitel yöntem kullanılmış; Türkiye’deki üniversitelerin Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları bölümlerinin müfredatı detaylı bir şekilde incelenmiş ve tarihî ile edebî kaynaklar üzerinden literatür taraması yapılmıştır. ÇTLE bölümlerinin müfredatlarında Güney Azerbaycan edebiyatının ne ölçüde yer aldığı incelenmiştir. Özellikle “Türk Dünyası Edebiyatları”, “Azerbaycan Edebiyatı” ve “İran Türk Edebiyatı” derslerinin içerikleri değerlendirilmiştir.
Türkiye’deki ÇTLE bölümlerinde Güney Azerbaycan edebiyatının müfredatta sınırlı yer aldığı ve genellikle Kuzey Azerbaycan edebiyatına odaklanıldığı tespit edilmiştir. Güney Azerbaycan edebiyatı yalnızca belirli şairler ve eserlerle sınırlı olarak ele alınmakta, derslerin büyük kısmında edebiyatın tarihî ve kültürel bağlamı yeterince işlenmemektedir.
Güney Azerbaycan edebiyatının Türkiye’de akademik olarak tanıtılması ve müfredata entegre edilmesi hem kültürel birlik hem de akademik çeşitlilik açısından önem taşımaktadır. Özellikle “Azerbaycan Edebiyatı” derslerinin iki döneme yayılması ve Güney Azerbaycan edebiyatına daha fazla yer verilmesi gerektiği sonucuna ulaşılmıştır. Bu durum, Türk dünyası ile kültürel bağların güçlenmesine ve öğrencilerin edebiyatın sosyo-kültürel bağlamını daha derinlemesine anlamalarına katkı sağlayacaktır

Anahtar Kelimeler

Güney Azerbaycan , Edebiyat , Eğitim , Türkiye , Perpektif

Kaynakça

• Abışov, V. (2023). Güney Azərbaycanlıların Milli-Azadlıq Hərəkatı (1941-1946-cı illər) Tarixinin Tarixşünaslığı. Elm və Təhsil.
• Akpınar, Y. (1977). Çağdaş Azeri Edebiyatında Güney Azerbaycan Meselesi. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Tebliğ Özetleri (II., İstanbul, 04-09.10.1976), 114-115.
• Akpınar, Y. (1994). Azeri Edebiyatı Araştırmaları. Dergâh Yayınları.
• Azərbaycan Millî Ensiklopediyası. (2007). Azərbaycan Xüsusi Cildi. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı.
• Azeroğlu N. (2024). Güney Azerbaycan Milli Şairler Antolojisi I. İKSAD.
• Basar, U. (2020). İran’da Türk Dillilere Türkiye Türkçesi Öğretiminde Yöntem Sorunu. Akdeniz Eğitim Araştırmaları Dergisi, 14(32), 266-283.
• Bünyadov, Z. (1991). Azerbaycan. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Vol. 4, pp. 317-322). Diyanet Vakfı.
• Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası (1981-1994): Dörd cilddə. AzSSR EA, Nizami ad. Ədəbiyyat İn-tu; tərt. ed. Z. Ələkbərov və b. Elm.
• Ercilasun, A. (2007). Türk Lehçeleri Grameri. Akçağ Yayınları.
• Əhməd, V. (2014). Cənubi Azərbaycan poeziyası (1950-2010). MBM.
• Əhməd, V. & Rzayeva, D. (2018). Cənubi Azərbaycan Şeiri Antologiyası: XIX-XXI əsrlər (Transfoneliterasiya: V. Əhməd, D. Rzayeva). Ecoprint.
• Əliyeva, Q. (2024). XIX-XX Əsr Güney Azərbaycan El Şairləri: Antologiya /tərt. ed., nəşrə hazırl. və ön söz. müəl.; elmi red. M. Qasımlı. Elm.
• Fuad, E. (2023, 6 yanvar). Güney Azərbaycanda vahid ədəbi dil məsələsi. 525-ci qəzet, s. 13.
• Fuad, E. (2023, 10 yanvar). Güney Azərbaycanda vahid ədəbi dil məsələsi. 525-ci qəzet, s. 15.
• Fuad Şükürova, E. (2016). XX əsr Güney Azərbaycan Epik Şeiri. Elm və Təhsil.
• Fuad Şükürova, E. (2016). Güney Azərbaycanda Çağdaş Ədəbi Proses: (2011-2014). Hədəf Nəşrləri.
• Gökdağ, B. A. & Doğan T. (2016). İran’da Türkler ve Türkçe. Akçağ Yayınları.
• Gökdağ, B. A, Heyet, M. R. (2004). İran Türklerinde Kimlik Meselesi, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S: 30, Yaz 2004, s. 51-84.
• Gücüyeter, B. (2009). İran Türklerinde Çağdaş Hikâye ve Roman (Tez No: 253927). [Yayımlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi.
• Güney Azərbaycan: (Biblioqrafik Göstərici) /tərt. ed., red. N. Əskər, Q. Şəhriyar; layihənin rəhb. Ə. Polad. Alatoran. 2015.
• Hacıyeva, Y. (2017). İran İslam İnqilabından Sonra Cənubi Azərbaycanlıların Ana Dili Uğrunda Mübarizəsi (1979–2005-ci illər). Adiloğlu nəşriyyatı.
• Heyet, C. (1985). 20. Yüzyılda Güney Azerbaycan Edebiyatı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Merkezi.
• Heyet Mehmet Rıza. (2004), İran Türklerinde Kimlik Meselesi, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S: 30, Yaz 2004, s. 51-84.
• İran Azerbaycanı âşık destanları I (2013). Şikâri destanı. haz. Nabi Kobotarian; anl. Âşık Yedullah. Türk Tarih Kurumu.
• Kafkasyalı, A. (2002). İran Türk Edebiyatı Antolojisi (6 cilt). Atatürk Üniversitesi.
• Kafkasyalı, A. (2006). XIX. ve XX. Yüzyıl Siyasi ve Sosyal Olaylarının Güney Azerbaycan Edebiyatına Yansıması. Atatürk Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi İlâhiyât Tetkikleri Dergisi, 25, 161-204.
• Karabey, T., İdrisî, H. (1993). Güney Azerbaycan Şiir Antolojisi: Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (M. Cunbur, Haz.). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Maşallahqızı, M. (2023). Güney Azərbaycan Folkloru. Elm və təhsil.
• Məmmədova, P. (2023). Cənubi Azərbaycanda milli mətbuat və ədəbi fikrin inkişaf mərhələləri (1978–1979-cu illər İran inqilabından sonrakı dövr). Doktorluq dissertasiyası, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası.
• Məmmədova, P. H. (2000). “Varlıq” jurnalında ədəbiyyat məsələləri. Elm.
• Məmmədli, P. (2015a). Cənubi Azərbaycan: Ədəbi Şəxsiyyətlər, Portretlər. Sabah.
• Məmmədli, P. (2015b). Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Məsələləri. Sabah, 2015.
• Məmmədli, P. (2015c). Güney Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası: Çağdaş Dövr. TEAS Press.
• Məmmədli, P. (2021). Cənubi Azərbaycanda Ədəbi-Bədii Prosesin İnkişaf Məsələləri.
• Musalı, V. (2012). Azərbaycan Təzkirəçilik Tarixi. Elm və Təhsil.
• Musalı, V. (2019). Türkiye’de Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatının Eğitimi ve Öğretimi: Tarihçe, Sorunlar ve Öneriler. 100. Yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Uluslararası Kongresi Bildirileri, 271-280.
• Musalı, V. (2021). Azerbaycan Türkçesi ve Edebiyatının Dijital Kaynakları. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 52, 267-290. https://doi.org/10.24155/tdk.2021.184
• Musalı, V. (2023). Bağımsızlık Dönemi Azerbaycan Edebiyatında Klasik Geleneğin Devamı. Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 63(1), 771-826. https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.1.29
• Sehend. (2002). Dedem Qorkud’un dilinden: Qardaş andı (D. Yıldırım, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sultanlı, V. (2017). Güney Azərbaycan Nəsri: Başlanğıcdan Bu Günə Qədər: Antologiya. “Nurlar” NPM.
• Şahaliyeva, M. (2019). Cənubi Azərbaycan poeziyasının inkişaf problemləri (XIX əsrin yarısı). Elm və Təhsil.
• Türk, D.& Nəccari, Ü. (2017). Adın Azadlıqdır: Güney Azərbaycan Şeir Antologiyası. XAN.
• Uzun, E. (2002). 100 Güney Azerbaycan Şairi (Haz.). Celepler Matbaacılık.
• URL 1. https://www.kafkas.edu.tr/belgeler/bd8e4a3b-cdf7-40ad-bf7b-08e749c5f1a9.pdf Erişim Tarihi: 14.10.2024
• URL 2. https://yokatlas.yok.gov.tr/lisans-bolum.php?b=10037 Erişim Tarihi: 1.10.2024
• URL 3. https://yokatlas.yok.gov.tr/lisans.php?y=101110096 Erişim Tarihi: 23.11.2024
• URL 4. https://yokatlas.yok.gov.tr/lisans.php?y=111710087 Erişim Tarihi: 5.1.2025
• URL 5. http://www.orientalstudies.az/index.php/2016-01-05-09-19-37/2013-05-13-19-37-03/c-nubi-az-rbaycan-b-si Erişim Tarihi: 14.10.2024 Erişim Tarihi: 6.12.2024
• URL 6. https://literature.az/?lang=aze&page=336&newsId=66770 Erişim Tarihi: 16.10.2024
• URL 7. Ədəbiyyat qəzetinin müzakirə saatı (2019, fevral 9). “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı: tarixdən bu günə. Ədəbiyyat qəzeti, s. 16–18. http://anl.az/down/meqale/edebiyyat/2019/fevral/634080.htm Erişim Tarihi: 17.04.2025.
• URL 8. Ədəbiyyat qəzetinin müzakirə saatı (2019, fevral 16). Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı: tarixdən bu günə. Ədəbiyyat qəzeti, s. 16–18. http://anl.az/down/meqale/edebiyyat/2019/fevral/635564.htm Erişim Tarihi: 21.04.2025.