FARS ŞİİRİNDE “TÜRK” KELİMESİNE YÜKLENEN ANLAMLAR

Yıl 2020, Sayı: 12, 51 - 90, 24.02.2020

Sadık Armutlu

Öz

Türklerin tarih sahnesine çıktığı andan itibaren Türk kelimesi üzerinde gerek Doğu’da gerekse Batı’da çeşitli çalışmalar yapılmış ve değişik görüşler öne sürülmüştür. Adı geçen kelime daha çok tarihi ve filoloji çalışmaların kapsama alanına girmiştir. Bunların dışında Türk kelimesi edebî metinlerde de yer almıştır. Bu kelime, Türklerin Hilafet çevrelerinde yani Abbasiler döneminde halifelerin dikkatini çekmeleri üzerine hem olumlu hem de olumsuz yönleri ile bir taraftan İslâm tarihlerinde diğer taraftan
da Arap edebiyatı içerisinde yer almıştır. Câhız ile başlayan Türkün edebî yansıması, zaman içerisinde şairlerin de dikkatini çekmiş, Türk kelimesi
ve onun anlam dünyası onların şiirlerini süsleyen önemli bir motif ve imaj olmuştur. Arap şiirinde tematik olarak daha çok kahramanlık, yiğitlik ve savaşçılık yönleri öne çıkmıştır. Zemahşeri, Türk kelimesine yeni bir anlam yükleyerek, bir ırka dayalı güzelin fizyolojisinin resmini çizer ve bu resmin görüntülerine Divanı’nda oldukça fazla yer verir. Arap edebiyatında dolayısıyla da şiirinde yer alan Türk kelimesi, yeni Fars şiirinin oluşumuyla birlikte adı geçen edebiyatta da yerini alır. Bu kelime, başlangıçta Fars şiirinde gerçek anlamında kullanılmış, semantik seyri itibariyle zamanla mecâzî bir anlama bürünmüş, daha çok mecâz yönüyle ele alınmış işlenmiş ve sevgili yerine kullanılan “güzel” tipi olarak şiirdeki yerini almıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk, Türkler, Arap şiiri

Kaynakça

• Akün, Ömer Faruk (2013), Divan Edebiyatı, İsam Yayınları, İstanbul. Armutlu, Sadık (2017), “Klasik Arap, Fars ve Türk Şiirinde Sevgili Proto Tipleri”, Doğu Esintileri, Sayı 7, 2017/2, Erzurum. Atalay, Mehmet (2014), İran Edebiyat Tarihi Başlangıçtan Gaznelilere Kadar, Demavend Yayınları, İstanbul. Baharazî, Ebû’l-Hasen, Dumyetu’l-Kasr ve Usretu Ehli’l-Asr (neş. Sâmî Mekkî el-Anî, Kuveyt. Bakırcı, Selami (1997), IV. Abbasi Döneminde Edebi Çevre, Atatürk Üniversitesi SBE, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum. Bârûdî, Mahmûd Sâmî Paşa (1404), Muhtâratu’l-Bârûdî, Mekke. Burhân, Muhammed b. Hüseyin (1393), Burhân-ı Kâtı’ (neş. Muhammed Mu’în), İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran. Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr (1991), Resâ’ilu’l-Câhız (neş. A. Muhammed Hârûn), Kahire. Cevherî, İsmâ’îl b. Hammâd (2007), Mu’cemu’s-Sıhah, Beyrut. Cüzcânî, Osmân b. Sirâciddîn (1984), Tabakât-i Nâsırî (ter. Abdulhay Habîbî), Dünyâ-yı Kitâb, Tahran. Demirel, Hamide (1977), “ İran Edebiyatında İlk Şiir Söyleyenler”, Ankara Üniversitesi DTCF Doğu Dilleri Dergisi, Sayı II/3, Ankara. Ebiverdî (trs.), Dîvân (neş. Alî Muhammed el-Becâvî), Dâru’l-İhyâu’l- Kutubi’l-Arabiyye, Beyrut. Edîb Sâbir-i Tirmizî (1343), Divân (neş. Muhammed Alî Nâsıh), İntişârâtı İlmî, Tahran. Enverî (1372), Dîvân (neş. Muderris-i Redavî), İntişârât-ı İlmiyye, Tahran. Enverî, Hasen (1312), Ferheng-i Kinâyât-Suhen, İntişârât-ı Suhen, Tahran. Ferâhidî, Halîl b. Ahmed (2004), Kitâbu’l-Ayn, Beyrut. Ferrûh, Ömer (1981), Târîhu’l-Edebi’l-Arâbî, Beyrut. 88  DR. ÖĞR. ÜYESİ SADIK ARMUTLU Ferruhî-yi Sistânî (1349), Dîvân (neş. Muhammed-i Debîrsiyâkî), İntişârât-ı Zevvâr, Tahran. Firdevsî (2009), Şehnâme (ter. Necati Lugal), Kabalcı Yayınları, İstanbul. Gıyâsu’d-Dîn Muhammed, Celâlu’d-Dîn b. Şerefu’d-Dîn Râmpûrî (1363), Gıyâsu’l-Luğât (neş. Mansûr Servet), İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran. Hâcû-yı Kirmânî (trs.), Dîvân-ı Eş’âr (neş. Ahmed Suheylî Hânsârî), Çâphâne-i Heyderî, Tahran. Hâfız-ı Şîrâzî (1387), Dîvân (neş. M. Kazvînî-K. Ganî), İntişârât-ı Mürekkeb-i Sefîd), Tahran. Hâkânî-yi Şirvânî (1375), Dîvân (neş. Cihângîr-i Mansûr), İntişârât-ı Nigâh, Tahran. Hilâlî-yi Çağatayî (1375), Divân (neş. Sa’îd-i Nefîsî), İntişârât-ı Senâmî, Tahran. Hunkan, Ömer Soner (2005), “Orta Asya’da X-XIII. Yüzyıllarda Türk Adı Üzerine Kayıtlar”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 2, Haziran 2005, Ankara. İbn Dureyt (2005), Cemheretu’l-Luga, Beyrut. İbn Hallikân, Şemsu’d-Dîn Ebû’l-Abbâs (1968), Vefeyâtu’l-ayân (neş İhsân Abbâs), Beyrut. İbn Havkal (1345), Sûretu’l-Arz (neş. Ca’fer Şi’âr), İntişârât-ı Bunyâd-ı Ferheng-i İrân, Tahran. İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâ’îl (1966), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut. İbn Manzûr (trs.), Lisânu’l-Arab, Beyrut. İbnu’l-Esîr, İzzuddîn Ebû’l-Hasen (1966), el-Kâmil fî’t-Târîh, Beyrut. Karaismailoğlu, Adnan (2002), “İslâmiyet Sonrasında İlk Farsça Şiirlerde Türkler”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, İstanbul. Kartal, Ahmet (2016), Türk-Fars Edebi İlişkileri, Hakikate Düşen Gölge, Doğu Kütübanesi, İstanbul. Kedkenî, Rızâ Şefî’î (1370), Suver-i Hayâl der Şi’r-i Farsî, İntişârât-ı Âgâh, Tahran. Kemâl-i Hocendî (1337), Dîvân (neş. Azîz Devletâbâdî), Tahran. FARS ŞİİRİNDE “TÜRK” KELİMESİNE YÜKLENEN ANLAMLAR 89 Keykâvus, Emîr Unsuru’l-Me’âlî (1342), Kâbûsnâme (neş Sa’îd-i Nefîsî), Kitâbfurûşî-yi Furûğî), Tahran. Kisâyi-i Mervezî (1368), Gozîde-yi Eş’âr-ı Kisâyi-i Mervezî (neş Ca’fer Şi’âr), Tahran. Kowalski, Tadeusz (1983), “Şehnâme’de Türkler” (ter. Harun Güngör), Kayseri İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 1, Yıl 1, Kayseri. Mansûr Servet (1379), Ferheng-i Kinâyât, İntişârât-ı Suhen, Tahran. Menûçihrî-yi Dâmgânî (1385), Divân (neş. Muhammed-i Debîrsiyâkî), İntişârât-ı Zevvâr. Molh, Jules (1388), Şâhnâme-yi Firdovsî, İntişârât-ı Tahrân, Tahran. Mudebbirî, Mahmûd (1370), Şerh-i Ahvâl ve Eş’âr-ı Şâ’irân-ı Bîdîvân, Tahran. Muhammed Pâdşâh (1335), Ferheng-i Câmi’-i Fârsî (neş. Muhammed-i Debîrsiyâkî), İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran. Mu’izzî (1362), Kulliyât-ı Emîr Mu’izzî (neş. Nâsır-ı heyyirî), İntişârât-ı Merzbân, Tahran. Nâsır-ı Hüsrev (1368), Dîvân (neş. Müçtebâ Mînûvî-Mehdî-yi Muhakkık), İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân, Tahran. Nefîsî, Alî Ekber (1355), Ferhebg-i Nefîsî (neş. Muhammed Alî-yi Terakkî), Kitâbfurûşî-yi Hayyâm), Tahran. Nu’mânî, Şiblî (1336), Şi’ru’l-Acem (ter. Muhammed Takî Fahr-ı Dâ’î-yi Gilânî, Dünyâ-yı Kitâb, Tahran. Râdûyânî, Muhammed b. Ömer (1949), Kitâb Tercumân Al-Balâga (neş. Ahmet Ateş), İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Reşîdî, Abdu’r-Reşîd Abdu’l-Gafûr el-Huseynî (trs.), Ferheng-i Reşîdî (neş. Muhammed-i Abbâsî), İntişârât-ı Kitâbfurûşî-yi Bârânî, Tahran. Rûdekî-yi Semerkandî (1388), Dîvân (neş. Sa’îd-i Nefîsî-Y. Braginsky), Tahran. Safâ, Zebihullah (1351), Târîh-i Edebiyât der İrân, İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran. Se’âlibî, Ebû Mansûr Muhammed b. İsmâ’îl (1403), Yetîmetu’d-Dehr (neş. Mufîd Muhammed), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Kahire. 90  DR. ÖĞR. ÜYESİ SADIK ARMUTLU Selmân-ı Sâvecî (1389), Dîvân (neş. Abbas Alî Vefâyî), İntişârât-ı Suhen, Tahran. Subkî (trs.), Tabakâtu’ş-Şâfi’iyyeti’l-Kubrâ (tah. Mahmûd M. et-TenâhîAbdulfettah M. el-Huluv), Beyrut. Sûzenî (1388), Dîvân (neş. Nâsıruddîn Şâh Huseynî), Tahran. Şemîsâ, Sîrûs (1370), Seyr-i Gazel der Şi’r-i Farsî, İntişârât-ı Nuvîd, Şîrâz. Şemîsâ, Sîrûs (1387), Ferheng-i İşârât-ı Edebiyât-ı Farsî, İntişârât-ı Mîtrâ, Tahran. Vezînpûr, Nâdir (1374), Medh Dâğ-ı Neng Ber Simâ-yı Edeb-i Fârsî, İntişârât-ı Mu’în, Tahran. Yaltkaya, Şerefeddin (1936), “Türklere Dair Şiirler”, Türkiyat Mecmuası, c. V, İstanbul. Yârşâtır, İhsân (1334), Şi’r-i Farsî der Ahd-i Şâhrûh, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân. Tahran. Zamahşerî, Mahmûd b. Ömer Cârullah (1429), Dîvân (neş. Fâtıma Yûsuf el-Haymî), Dâr Sâdır, Beyrut. Zebîdî, Muhammed Murtazâ (1306), Tâcu’l-Arûs Min Cevâhiri’l-Kâmûs, Kahire