Nizâmî-i Gencevî'nin "Maḫzenü’l-Esrâr" Mesnevi̇si̇ne Cevap - Hâcû-yi Kirmânî’nin "Ravżatü’l-Envâr" Eseri

Yıl 2023, Cilt: 1 Sayı: 18, 53 - 56, 30.06.2023

Zahra Allahverdiyeva

https://doi.org/10.5152/AJIS.2023.230122

Öz

Doğu-İslam edebiyatının tarihi ve teorik düşüncesinin önemli bir bileşeni olan dahi Azerbaycanlı şair Nizâmî-i Gencevî'nin eserleri, Orta Çağ boyunca dünya kültüründe edebi temaların, felsefi fikirlerin, sanatsal yaratıcılık yöntemlerinin ve yeni, mükemmel şiir kurallarının şiire entegrasyonu için geniş fırsatlar açtı.
İranlı şair Hâcû-yi Kirmâni (XIV) "Ravżatü’l-envâr" (Işıklı Bahçe) adlı eseri, Nizâmî-i Gencevî'nin ilk şiiri "Maḫzenü’l-esrâr"a cevaben yazılmıştır, ancak şair içerik ve biçim açısından Nizâmî'nin geleneğini takip etmesine rağmen, onunla benzersiz bir yenilikle çalıştı, makaleler ve kısa hikayeler yazdı, farklı olan özgün bir sanat eseri yarattı.
Hâcû-yi Kirmâni'nin "Ravżatü’l-envâr" şiirinde ilk makaleden itibaren dikkati çeken önemli bir konu da ilahî kudretten gelen kelimenin, güzelliğinin ve insan toplumundaki rolünün takdir edilmesidir. Eserin "Sözün Hakikatinin Bildirisi ve Büyüklüğünün beyanı" adlı birinci makalesi, basit edebî bir tesir ve sanatî bir fayda olarak kabul edilemez.
Yazıda Hâcû'nun kelime ile ilgili fikirleri ve açıklamaları özgünlüğü ile dikkat çekiyor. Ayrıca "Hindistan'dan İran'a seyahat eden Tuti'nin hikayesi" makalesiyle ilgili ilk hikaye, içeriği ve ilginç olay örgüsüyle orijinal olarak geliştirildi.
"Ravżatü’l-envâr" adlı eserin muhtevası ve fikri üzerine yapılan araştırmalardan hareketle, Nizâmî'nin "Hamse" geleneğindeki şiirlerine cevaben yazılan eserlerde, tipolojik özelliklerinin yanı sıra şu sonuca varmak mümkündür: benzer motifler, temaya yeni motifler eklenmiş ve olay örgüsü farklı tarihsel dönemlerde genişletilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Nizâmî-i Gencevî, "Maḫzenü’l-esrâr", cevap, Hâcû-yi Kirmâni, "Ravżatü’l-envâr"

Ni̇zami̇ Gəncəvi̇ni̇n “Məxzənül-Əsrar” Məsnəvi̇si̇nə Cavab - Hacu Ki̇rmani̇ni̇n "Rövzətul-Ənvar"Əsəri

Öz

Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin əsərləri Şərq-islam ədəbiyyatı tarixi və nəzəri fikrinin mühüm tərkib hissəsi olmaqla, orta əsrlər boyunca dünya mədəniyyətinə mövzu, fəlsəfi fikir, bədii yaradıcılıq metodları və yeni, mükəmməl poeziya qaydalarının inteqrasiya olunmasına geniş imkanlar açmışdır.
İran şairi Xacu Kirmaninin (XIV) “Rövzətül-ənvar” (Nurlar bağçası) əsəri Nizami Gəncəvinin ilk poeması “Məxzənül-əsrar”a cavab olaraq yazılmışdır, lakin şair məzmun və forma baxımından Nizami ənənəsini izləsə də, onu özünəməxsus novatorluqla işləmiş, məqalət və novellaları fərqli olan orijinal bir sənət nümunəsi yaratmışdır.
Xacu Kirmaninin “Rövzətül-ənvar” poemasında ilk məqalətdən diqqəti cəlb edən mühüm məsələ şairin öz sələfi kimi ilahi qüdrətdən yaranan söz və onun gözəlliyinə, insan cəmiyyətində roluna verdiyi qiymətdir. Əsərin "Sözün həqiqiliyi və onun yüksəkliyi bəyanı” adlanan birinci məqalətini sadəcə ədəbi təsir, bədii faydalanma kimi qəbul etmək mümkün deyildir.
Məqalətdə Xacunun söz haqqında fikir və vəsfləri öz orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir. Eləcə də, məqalətə aid olan ilk hekayə “Hindistandan Fars diyarına səfər edən Tutinin əhvalatı” məzmunu və maraqlı süjeti ilə orijinal işlənmişdir.
“Rövzətül-ənvar” əsərinin məzmun və ideyası üzərində aparılan tədqiqat əsasında belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, ”Xəmsə” ənənəsi üzrə Nizami poemalarına cavab olaraq yazılmış əsərlərdə oxşar motivlərin tipoloji xüsusiyyətləri ilə yanaşı, müxtəlif tarixi dövrlərdə mövzuya yeni motivlərin əlavə olunması və süjet xəttinin genişlənməsi müşahidə olunur.

Anahtar Kelimeler

Nizami Gəncəvi, “Məxzənül-əsrar”, cavab, Xacu Kirmani, “Rövzətül-ənvar”.