ESKİ İRANDA DİNLER VE DİNSEL İNANIŞLAR-I

Yıl 2010, Sayı: 5, 5 - 32, 01.01.2010

Nimet Yıldırım

Öz

İran‟da dinle ilk olarak Aryalar döneminde karşılaşılır. Aryalar, İran ve Hint bölgelerine yerleştikten sonra büyük kültürler, medeniyetler, sosyal ve siyasî düzenler kurdular ve tarihe büyük dinler bağışladılar. Hint‟te “Veda” ve “Buda” dinleri; İran‟da, “Mitra”, “Zerdüşt”, “Mani”, “Mazdek” dinleri Aryalardan kalmıştır. İranlıların büyük tanrılarından biri yüce gök tanrısıdır. İran dillerinde bu ilk gök tanrının adının ne olduğu bilinmemektedir. Avesta‟da karşımıza çıkan ve Zerdüşt‟ün dinsel devriminin merkezine yerleştirerek değiştirmeye çalıştığı tanrı, “Bilge Efendi” ve “Her şeyi bilen” anlamlarındaki “Ahura Mazda” adını taşıyordu. Aryalar tarih öncesi devirlerde çok çeşitli ve birbirinden farklı tanrılara taparlardı. Zerdüşt öncesi devirlerde Arya ırkı tek tanrı inancına sahip değildi. Ancak tarihsel çağlarla birlikte Zerdüşt inanışının da gelmesiyle inanışları tek tanrı inancına dönüşmüştür. Sasanî egemenliğinden önce de İran halkları arasında yaygın olarak taraftar bulmuş olan Zerdüşt inanışı, bu hanedan zamanında da yaygınlaşmasını sürdürdü. Zerdüştîlik, Sasanîler döneminin resmî dinidir. Bu hanedanın hükümdarları ta başlangıçtan itibaren Zerdüşt inanışının desteğiyle yönetimlerini sürdürmüşlerdir

Anahtar Kelimeler

Eski İran, Eski İran dinleri, Mazdeizm, Aryalar, Arya dinleri

ESKİ İRANDA DİNLER VE DİNSEL İNANIŞLAR-I

Öz

To the Aryan pantheon there belonged gods of various character, some who symbolized aspects of nature or natural forces like sun, moon, water, fire, wind, etc. , and some who were personified or deified abstract ideas. Both Fire and Soma play important parts in the sacrifice and symbolize aspects of the sacrifice itself. From the 2nd millennium B.C.E., when the Iranian tribes are thought to have arrived in the lands where they eventually settled, until Islam became dominant there, a remarkable number of religious traditions existed in that region. Around the 15th century B.C.E., it seems, Iranian tribes appeared in that same region. These brought their own religious tradition, which probably shared its origins with that of the proto-Indo-Aryans. It has been suggested that the origin of Zoroastrianism was the result of a clash between these two closely cognate religious traditions, which had diverged enough to lead to conflicts between the two groups. In the early centuries of the first millennium C.E., Christianity and Manicheism reached western Iran and then spread further eastwards. A narrower definition of “Iranian religions before Islam” includes the Indo-Iranian tradition, Zoroastrianism including the movement of Mazdak , and the pre-Zoroastrian religion of western Iran; in what follows this article will concentrate on these traditions

Anahtar Kelimeler

Ancient İran, Ancient İran religion, Zoroastrianism, Aryans

Kaynakça

• Âbâdânî, Abdullâh Mubelliğî, Târîh-i Edyân ve Mezâhib-i Cihân, Tahran 1377 hş.
• Afîfî, Rahîm, Esâtîr ve Ferheng-i Îrân Der Niviştehâ-yi Pehlevî, Tahran 1374 hş.
• Âmûzgâr, Jâle, “Edebiyyât-i Bâstânî-yi Îrân”, Âşinâ, (Tahran 1997).
• Âştiyânî, Celâluddîn, Zertuşt, Mezdiyesnâ ve Hukûmet, Tahran 1381 hş.
• Bahâr, Mihrdâd, Ez Ustûre Tâ Târîh (yay. Ebu‟l-Kâsım-i İsmâîlpûr), Tahran 1377 hş.
• Bâkırî Ferd, Ali Asğar-Şerîfî Ğulâmhuseyn, Târîh-i Edebiyyât-i Îrân, Tahran 1381 hş.
• Bausani, Alessandro, Îrâniyân (çev. Mes‟ûd-i Recebniyâ), Tahran 1359 hş.
• Beyânî, Şîrîn, Târîh-i Îrân-i Bâstân, Tahran 1381 hş.
• Christensen, Arthur Emanuel, Îrân Der Zamân-i Sâsâniyân (çev. Reşîd-i Yasemî), Tahran 1332 hş.
• Eliade, Mircea, Dinler Tarihine Giriş (çev. Lale Arslan), İstanbul 2003.
• Eliade, Mircea-Couliano, Ioan P., Dinler Tarihi Sözlüğü (çev. Ali Erbaş), İstanbul Hacaloğlu, Haluk, Zerdüşt “Ahura Mazda”, İstanbul 1995.
• Hencî, Emîr Huseyn, “Peyvend-i Esâtîr-i Îrânî Bâ Târîh-i Îrân”, irantarikh.com. Herodotos, Herodot Tarihi, (çev. Müntekim Ökmen), İstanbul 1973.
• İsfehânî, Rızâ, Îrân Ez Zerdüşt Tâ Kıyâmhâ-yi Îrânî, Tahran 1369 hş.
• John B. Noss, Târîh-i Câmi-„i Edyân, (çev. Alî Asğar-i Hikmet), Tahran 1375 hş.
• Karatay, Osman, İran İle Turan, Ankara 2003.
• Kâtibî, Huseynkulî, Edeb ve Edebiyyât, Tahran 2535 şş.
• Mallory, J. P., Hint-Avrupalıların İzinde, (çev. Müfit Günay), İstanbul 2002.
• Muîn, Mezdiyesnâ ve Edeb-i Fârsî, I, 45-46. Muîn, Muhammed, Mezdiyesnâ ve Edeb-i Fârsî, Tahran 1338 hş.
• Oşîderî, Cihângîr, Dânişnâme-yi Mezdiyesnâ, Tahran 1371 hş.
• Öztürk, Mürsel, “İslâmiyyet‟ten Önceki İran Medeniyeti”, Doğu Dilleri (Ankara ). Pîrniyâ, Hasan, Târîh-i Îrân-i Bâstân, Tahran 1378 hş.
• Pûrziya, Resûl, Târîh ve Ferheng-i Îrân-i Bâstân, Tahran 1385 hş.
• Râzî, Abdullâh, Tarîh-i Kâmil-i Îrân, Tahran 1373 hş.
• Rosenberg, Donna, Dünya Mitolojisi, İstanbul 1998.
• Safâ, Zebîhullâh, Hemâseserâyî Der Îrân, Tahran 1367 hş.
• Schimmel, Annamarie, Dinler Tarihine Giriş, İstanbul 1999.
• Sıddîk, Îsâ, Târîh-i Ferheng-i Îrân, Tahran 1338 hş.
• Şeriatî, Ali, Dinler Tarihi (Erdoğan Vatansever), İstanbul 2010.
• Tanyu, Hikmet, “Ateş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1994.
• Tefezzulî, Ahmed, “Âteş”, Dâ‟iretu‟l-ma„ârif-i Bozorg-i İslâmî, Tahran 1367 hş.
• Vâhiddûst, Nihâdînehâ-yi Esâtîrî Der Şâhnâme-yi Firdevsî, Tahran 1379 hş.
• Yâhakkî, Muhammed Ca‟fer, Ferheng-i Esâtîr ve İşârât-i Dâstânî der Edebiyyât-i Fârsî, Tahran 1375 hş.
• Zumurrudî, Humeyrâ, Nakd-i Tatbîkî-yi Edyân ve Esâtîr Der Şâhnâme-yi Firdevsî, Hamse-yi Nizâmî ve Mantuku‟t-tayr, Tahran 1382 hş.