15. ve 16. Yüzyıl Osmanlı Astronomisi Bağlamında Ali Kuşçu'nun “Fethiyye” ve Seydî Ali Reis’in Hülâsatü'l-Hey’e” Adlı Eserleri

Yıl 2021, Sayı: 20, 115 - 139, 29.12.2021

Fatma Zehra Pattabanoğlu Tuba Uymaz

Öz

Timur imparatorluğunda, özellikle de memleketi Semerkand’da entelektüel bir ortamda yetişen Ali Kuşçu (ö. 1474), Uluğ Bey ve Kâdızâde başta olmak üzere birçok hocadan ders almış ve onlarla yakın ilişkiler kurmuştur. Onun Fatih Sultan Mehmet zamanında İstanbul’a gelmesiyle birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun matematik ve astronomide, en parlak dönemi yaşanmıştır. Ali Kuşçu Osmanlı medreselerinde verilen eğitimin düzenlenmesinde önemli rol oynamış ve ders programının hazırlanmasında büyük emeği geçmiştir. Farsça Risâle der İlm-i Heyʾe, Arapça el-Fethiyye ve Şerhü Tuhfeti’ş-Şâhiyye gibi eserlerin müellifi olan Ali Kuşçu, İslam Dünyasında Batlamyus’a karşı alternatif modeller oluşturan hey’e geleneğinin önemli bir temsilcisi kabul edilmektedir.
Ali Kuşçu’nun hey’e geleneğinin bir ürünü olan el-Fethiyye adlı eserini Seydî Ali Reis (ö. 1562) Hülâsatü’l-Hey’e adıyla Türkçeye çevirmiş ve ilaveler yapmıştır. Bu eser gözlemlere dayanmayan astronomi metinleri arasında en kapsamlısıdır. Dolayısıyla 16. yüzyıl Osmanlı astronomi bilginlerinin düzeyi hakkında malumat edinmek açısından önem arz etmektedir. Seydî Ali Reis mezkûr eserinde Nasîruddin et-Tûsî, Kutbeddîn eş-Şirâzî ve İbn Şâtır gibi önemli astronomi bilginlerine atıf yaparak yorumlarına açıklık getirmiştir. Ancak onun esere katkısı astronomik problemlerden daha ziyade coğrafya alanına dayanan kozmografya bilgilerinden oluşmaktadır.
Bu makalenin amacı el-Fethiyye ile Hülâsatü’l-hey’e adlı eserlerin karşılaştırılarak, astronomi ilmine katkılarını tespit etmektir. Bununla birlikte hey’e geleneğinde zamanla meydana gelen değişim ve dönüşümü 15. ve 16. yüzyıl Osmanlı astronomi tarihi açısından ele almaktır. Bu minvalde her iki bilginin mezkûr eserleri içerik bakımından genel hatlarıyla verilip, astronomi ilmindeki gelişmeler doğrultusunda değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

15. ve 16. yüzyıl Osmanlı Astronomisi, Ali Kuşçu, Seydî Ali Reis, el-Fethiyye, Hülâsatü’l-hey’e

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

119K835

Teşekkür

TÜBİTAK/1003 Öncelikli Alanlar Ar-Ge Projeleri Destekleme Programı, 119K835 Nolu “Ortaçağ İslam Astronomisinde Evrenin Mekanik Yorumu ve Batıya Etkileri” başlıklı proje bağlamında hazırlanmıştır. TÜBİTAK'a teşekkür ederiz.

Kaynakça

• Adıvar, A. A. (1982). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi.