An Examination of Kutâhî’s Farâidu’l-Funûn from a Geographical Science Perspective

Yıl 2025, Sayı: 87 Abdullah Kütâhî'ye (ö. 1199/1784) Özel Sayı, 57 - 70, 30.11.2025

Kübra Kirenli

Öz

Abdullah b. Muhammad Kütâhî’s multifaceted corpus, Ferâidu’l-funûn, constitutes a pivotal source that reflects the scientific worldview of the Ottoman period. Serving both as a reference work and a historical witness, Ferâidu’l-funûn holds substantial significance for research on Ottoman scientific history. The “geography” section in its sixth volume, which offers extensive content, addresses physical geography, landforms, and climate information. In the geography section, Abdullah Kütâhî begins with cosmography and proceeds to examine celestial spheres and heavenly bodies, drawing particular attention to his references to Ptolemy, who lived in the second century. Within the framework of the seven-climate theory, the latitude-longitude system of the inhabited world is discussed in detail, highlighting elements such as the equator, length, and breadth. Systematic explanations are further provided regarding the seas, mountains, countries, and cities of the known world, drawing on authorities like al-Mas‘ūdī (d. 956) and Abū Rayḥān al-Bīrūnī (d. 1061?). These details underscore the continuity of geographical knowledge from the Greek tradition through Islamic scholarship, as well as the theoretical foundations of geography during the Ottoman era. Abdullah Kütâhî offers a broad geographic perspective encompassing Central Asia, India, the Mediterranean, Anatolia, and Muslim territories, emphasizing Kütahya as a central hub and thereby enhancing the work’s local significance. This study offers a detailed examination of the geography section in order to illuminate its place within the Ottoman intellectual milieu and to demonstrate how it contributed to the scholarly richness of geographical studies during the period.

Anahtar Kelimeler

Farâidu’l-funûn , Geography , Sûretu’l-arz , Seven climates , Kütahya

Kütâhî’nin Ferâidu’l-Funûn’unun Coğrafya Bilimi Açısından İncelenmesi

Öz

Abdullah Kütâhî’nin çok yönlü ansiklopedik eseri Ferâidu’l-funûn, Osmanlı dönemi bilim anlayışını yansıtan önemli bir kaynaktır. Ferâidu’l-funûn hem bir referans kaynağı hem de bir dönem tanığı olarak Osmanlı bilim tarihi çalışmaları için büyük önem taşır. Eserin altıncı cildinde kapsamlı bir muhteva sunan “coğrafya” bölümü fiziki coğrafya, yer şekilleri ve iklim bilgisi gibi konuları ele alır. Kozmografya bilgisiyle coğrafya bölümüne giriş yapan Abdullah Kütâhî, bölümün devamında felekler ve gök cisimlerinin yapısını ele alırken ikinci yüzyılda yaşamış Batlamyus’a yaptığı atıflarla dikkat çeker. Bunun yanı sıra yedi iklim teorisi çerçevesinde, meskûn dünyanın enlem-boylam sistemi üzerinden ekvator, uzunluk ve genişlik gibi unsurlar ayrıntılı incelenir. Ayrıca bilinen dünyanın denizleri, dağları, ülkeleri ve şehirleri hakkında sistematik açıklamalar yapılır; Mes‘ûdî (ö. 956) ve Ebû’r-Reyhân el-Bîrûnî (ö. 1061?) gibi önde gelen isimlerden faydalanır. Bu malumat, Osmanlı döneminde coğrafya biliminin, teorik temellerinin yanı sıra Yunan geleneğinden İslam bilginlerine kadar uzanan bir süreklilik içerdiğini gösterir. Abdullah Kütâhî Orta Asya, Hindistan, Akdeniz, Anadolu ve Müslüman topraklarını kapsayan geniş bir coğrafî bakış açısı sunar. Özellikle Kütahya’nın bir merkez olarak ele alınması, eserin yerel bağlamdaki önemini de artırır. Bu çalışmada, eserin coğrafya bölümü odaklı bir inceleme yapılarak Osmanlı bilim dünyasındaki yeri ve dönemin coğrafya çalışmalarındaki bilimsel zenginliğine nasıl katkı sağladığı üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ferâidu’l-funûn , Coğrafya , Sûretu’l-arz , Yedi iklim , Kütahya

Kaynakça

• Ağarı, M. (2006). İslam coğrafyacılarında yedi iklim anlayışı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFD), 47(2), 195-214. doi: 10.1501/Ilhfak_0000000055
• Ağarı, M. (2007). Irak ve Belh coğrafya ekolleri ve ilk temsilcileri: İbn Hurdazbih, Ya‘kūbî ve İstahrî. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14(34), 169-191.
• Ağarı, M. (2013), Ya‘kûbî, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 43, ss. 287-288). İstanbul: TDVİAM.
• Ağarı, M. (2020). İslam coğrafyacılarında Ye’cüc Me’cüc bahsi. Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 7(2), 2-32. doi: 10.30804/cesmicihan.820967
• Ahmad, S. M., ve Ak, M. (1993). Coğrafya. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 8, ss. 50-66). İstanbul: TDVİAM.
• Ahmad, S. M. (1999). İbn Rüste, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 20, ss. 253-254). İstanbul: TDVİAM.
• Avcı, C. (2010). Takvîmü’l-Büldân, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 39, ss. 492-493). İstanbul: TDVİAM.
• Çaçan, A. (2024). Irak ekolü coğrafyacılarından İbn Hurdâzbih ve İbn Rüste’nin fiziki dünyayı tasvirleri. Hitit İlahiyat Dergisi, 23(Din ve Coğrafya Özel Sayısı), 190-206. doi: 10.14395/hid.1412812
• Kamus. (2025). الكبابة [Çevrimiçi sözlük maddesi]. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi ve Vankulu Lügati. (Erişim: 4 Temmuz 2025) https://kamus.yek.gov.tr/
• Kutluer, İ., ve Kurnaz, C. (1995). Felek. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 12, ss. 303-307). İstanbul: TDVİAM.
• Kütâhî, Abdullah. Ferâidu’l-funûn. Ankara Millî Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 1339/3, C.6, 435 v. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/611717
• Muhammedcanov, A. (2011). Taşkent, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 40, ss. 145-148). İstanbul: TDVİAM.
• Rapoport, Y. (2019). Islamic maps. University of Oxford, Bodleian Library.
• Tanrıkulu, M. (2024). İlk ve orta çağ iklim anlayışının kartografyaya yansımaları. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 7(2), 696-722. doi: 10.48120/oad.1429983
• Tibbetts, G. R. (1992). The Balkhī School of Geographers. J. B. Harley ve D. Woodward (Ed.), The History of Cartography, Cilt 2, Kitap 1. Cartography in the Traditional Islamic and South Asian Societies içinde (s. 108-136). Chicago: University of Chicago Press.
• Tuncel, M., ve Bostan, İ. (1989). Akdeniz, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 2, ss. 229-234). İstanbul: TDVİAM.
• Üstüner, A. (2019). Klasik çağ sonrası Osmanlı coğrafya çalışmaları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 17(33), 41-104.