A New Stage in the Historical Course of Optics: Geometrical Optics and Burning Mirrors in Kūtāhī

Yıl 2025, Sayı: 87 Abdullah Kütâhî'ye (ö. 1199/1784) Özel Sayı, 83 - 97, 30.11.2025

Sena Aydın

Öz

This study evaluates the sections on optics (‘ilm al-manāẓir) and burning mirrors in Kūtāhī’s encyclopedic work Farāid al-funūn within the context of the Islamic tradition of optics. In his work, Kūtāhī transcribes Euclid’s 64 geometric propositions with accompanying diagrams and explanations, analyzing how visual perception is shaped according to the rules of perspective. By examining the trajectory of Euclid’s optical tradition within Islamic intellectual history, the transcription of the propositions and the geometrical-optical writing style are illustrated through the works of various scholars. Additionally, Kutāhī’s explanations regarding burning mirrors are examined within the broader context of the Islamic tradition of burning mirror literature. In doing so, the study highlights the transmission and presence of Euclidean propositions and knowledge of burning mirrors in the Ottoman intellectual world of the 18th century.

Anahtar Kelimeler

Kutāhī , Euclidean propositions , Burning mirrors , history of optics , Farāid al-funūn , History of Optics in the Ottoman Period

İlm-i Menâzır’ın Tarihsel Seyrinde Yeni Bir Evre: Kütâhî'de Geometrik Optik ve Yakıcı Aynalar

Öz

Bu çalışma, Kütâhî’nin Ferâidu’l-funûn adlı ansiklopedik eserindeki ilm-i menâzır ve yakıcı aynalar bölümlerini İslam optik geleneğindeki yeri bağlamında değerlendirir. Kütâhî, eserinde Öklid’in 64 geometrik önermesini hem şekil hem de açıklamalarla istinsah ederken görsel algının perspektif kuralları çerçevesinde nasıl şekillendiğini inceler. Öklid’in optik yazım geleneğinin İslam düşünce tarihinde izlediği seyir çözümlenerek hem önermelerin istinsah edilmesi hem de geometrik optik yazım formu çeşitli bilginlerin eserleriyle örneklendirilir. Ayrıca Kütâhî’nin yakıcı aynalarla ilgili açıklamaları İslam dünyasında yakıcı aynalar yazım geleneği bağlamında irdelenir. Böylece Öklid önermelerinin ve yakıcı aynalar bilgisinin 18. yüzyıl Osmanlı düşünce dünyasındaki dolaşımına işaret edilir.

Anahtar Kelimeler

Kütâhî , Öklid önermeleri , Yakıcı aynalar , Ferâidu’l-funûn , Osmanlı optik tarihi

Kaynakça

• Aydın, S. (2024). Işığın hakikatini aramak: Osmanlılarda gökkuşağı, hâle ve renk sorunları (1300-1600). İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları.
• Fazlıoğlu, İ. (2017). İznik’te ne oldu? Osmanlı ilmî hayatının teşekkülü ve Dâvûd Kayserî. Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4(1), 1-68.
• Fazlıoğlu, İ.(2000). İlm-i menâzır. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 20, ss. 131-132). İstanbul: TDVİAM.
• Heiderzadeh, T. (1997). Ali Kuşçu’nun astronomi eserleri. [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilim Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul.
• Hoca İshak Efendi. (1247/1831). Mecmûa-i ʿUlûm-i Riyâziyye. 1–2. Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Hoca İshak Efendi. (1248/1832). Mecmûa-i ʿUlûm-i Riyâziyye. 3. Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Hoca İshak Efendi. (1250/1834). Mecmûa-i ʿUlûm-i Riyâziyye. 4. Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• İbnü’l-Heysem, Ebû Alî Muhammed b. el-Hasen b. el-Hasen b. el-Heysem el-Basrî el-Mısrî. Makâle fi Kavs-i Kuzah (İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 1714).
• İbn al-Haytham. (1983). Kitâbü’l-Menâẓır. ed. A.I. Sabra. Kuveyt: National Council of Culture, Arts and Letters.
• İhsanoğlu, E. (ed). (2006). Osmanlı tabii ve tatbiki bilimler literatürü tarihi. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu ve diğerleri, İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi [Research Centre for Islamic History Art & Culture (IRCICA)], c. 1.
• Kheirandish, E. (1999). The Arabic Version of Euclid's Optics (Kitab Uqlidis fi lkhtilaf al-manazir) Edited and Translated with Historical Introduction and Commentary Volume 1. Verlag New York: Springer.
• Kheirandish, E. (2009). Footprints of ‘Experiment’ in early Arabic optics. Early Science and Medicine. 14(1/3), 79–104.
• Knorr, W. (1983). The Geometry of Burning-mirrors in antiquity. Isis. 74(1), 53-73.
• Kuşçu, Ali. Ta'lîkât alâ Mebâhisi'l-Egaliti'l-Hissiye min Şerhi'l-Mevâkıf. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 297.4.
• Kutbüddin Çelebi. Risâle fî’l-ḥâle ve ḳavs-i ḳuzaḥ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Koleksiyonu, nr. 2414, vr. 1a–37b.
• Kütâhî, Abdullah. Ferâidu’l-funûn. Ankara: Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 1339/1.
• Raşid, R. (1996). Geometry and Dioptrics in Classical Islam. Encyclopaedia of the History of Arabic Science. ed. Roshdi Rashed and Régis Morelon. London: Routledge.
• Râşid, R. (2000). İlm-i Menâzır. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 22, ss. 129-131). İstanbul: TDVİAM.
• Râşid, R. (2017). Ibn al-Haytham’s Scientific Research Programme. Light-Based Science, Technology and Sustainable Development The Legacy of Ibn al-Haytham. ed. A.Boudrioua &, R.Rashed & Lakshminarayanan, Vasudevan. doi: 10.1201/9781315155081.
• Sabra, A. I. (1967). Theories of Light from Descartes to Newton. London: Oldbourne Press.
• Sabra, A. I. (1971). The astronomical origin of Ibn al-Haytham’s concept of experiment. Actes du Congrès International d’Histoire des Sciences, 134-136.
• Sabra, A. I. (1981). Ibn Al-Haytham. Dictionary of Scientific Biography. New York: Scribner Imprint.
• Sabra, A. I. (1989). The Optics of Ibn al-Haytham. book II, ıntroduction, commentary, glossaries, concordance, indices. London: University of London Warburg Institute.
• Sabra, A. I. (2007). “The "Commentary" that saved the text: The Hazardous journey of Ibn al-Haytham's Arabic "Optics". Early Science and Medicine 12(2), 117-133.
• Takıyyüddin İbn Maruf. (2017). Kitabu nûri hadakati el-ebsâr ve nûri hadikati el-enzâr = Işığın niteliği ve görmenin oluşumu üzerine. (H. G. Topdemir Çev.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Topdemir, H. G. (1999). Osmanlılarda fizik çalışmaları. Osmanlı içinde (C.VIII, 445–460).