The Science of Instruments and Experiments Based on the Impossibility of Vacuum

Yıl 2025, Sayı: 87 Abdullah Kütâhî'ye (ö. 1199/1784) Özel Sayı, 71 - 82, 30.11.2025

Şule Taşkıran

Öz

In the classical tradition, the concept of vacuum, in terms of whether it refers to an entity or not, has been referred to with concepts such as halā, air, and feza. The most important debate on this issue is whether vacuum exists or not. According to Aristotle, air is a medium filled with matter and is not a void; it is an entity that cannot be perceived by the senses but has movement and pressure. Most Islamic philosophers largely adopted the Aristotelian physics tradition, arguing that air is not a void but a type of matter. However, some Islamic philosophers also argued for the possibility of a vacuum and the existence of a space without matter. ‘Abd Allāh Kutāhī, one of the Ottoman scholars of the eighteenth century, devoted 118a to 126a of the sixth volume of his encyclopedic work Farâid al-funûn to this topic under the title “The Science of Instruments on the Impossibility of vacuum”. In order to prove the impossibility of vacuum and to show that air is a body, that is, it occupies space, he used the experiments of air pressure and the displacement of water as examples. These experiments can be considered as early examples of today's concepts of atmospheric pressure and air resistance.
The chapter, which Abdullah Kütâhî enriches with drawings and detailed descriptions of the experimental setups, is also an example of the efforts in the pre-modern Islamic world to explain physical phenomena with an experimental approach by observing them. The aim of our study is to analyze the relevant section of ‘Abd Allāh Kutāhī and his work Farâid al-funûn, to discuss its role as an example of the scientific approach based on observation and experimentation in the pre-modern period, and to investigate its source for similar works.

Anahtar Kelimeler

‘Abd Allāh Kutāhī , Farâid al-funûn , Air , Vacuum , Experiment

Boşluğun İmkansızlığına Dayalı Deneyler ve Aletler İlmi

Öz

Bir varlığa işaret edip etmemesi bakımından boşluk kavramı klasik gelenekte; halâ, hava, feza gibi kavramlarla karşılık bulmuştur. Boşluğun var olup olmadığı meselesi ise tartışma konusu olmuştur. Aristoteles’e göre hava, maddeyle dolu bir ortamdır ve boşluk değildir; duyularla algılanamayan ancak hareketi ve basıncı olan bir varlıktır. İslam filozoflarının pek çoğu, Aristotelesçi fizik geleneğini büyük ölçüde benimsemişler; havanın bir boşluk olmadığını, onun bir madde türü olduğunu savunmuşlardır. Ancak bazı İslam düşünürleri de boşluğun mümkün olabileceğini ve maddenin olmadığı bir mekânın varlığını tartışmışlardır. On sekizinci asır Osmanlı bilginlerinden Abdullah Kütâhî, Ferâidu’l-funûn adlı ansiklopedik eserinin altıncı cildinin 118a ile 126a varakları arasını, “Boşluğun İmkansızlığına Dayalı Aletler İlmi” başlığıyla bu bahse ayırmıştır. Boşluğun imkansızlığını ispatlamak ve havanın bir cisim olduğunu yani yer kapladığını göstermek için hava basıncı ve suyun yer değiştirmesi deneylerini örnek vermiştir. Bu deneyler, günümüzdeki atmosfer basıncı ve hava direnci kavramlarının erken örnekleri olarak da değerlendirilebilir.
Abdullah Kütâhî’nin deney düzeneklerinin çizimleri ve ayrıntılı anlatımları ile zenginleştirdiği bölüm, modern öncesi İslam dünyasında fiziksel olayları gözlemleyerek deneysel bir yaklaşımla açıklama çabalarına da örnektir. Çalışmamızın amacı, Abdullah Kütâhî ve Ferâidu’l-funûn eserinin ilgili bölümünün günümüz Türkçe’sine çevrilmesi, incelenmesi, modern öncesi dönemde gözlem ve deneye dayalı bilimsel yaklaşımın bir örneği olarak rolünün tartışılması ve benzer konulu eserlere kaynaklığının araştırılmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Abdullah Kütâhî , Ferâidu’l-funûn , Hava , Boşluk , Deney

Kaynakça

• Albert, F. (1998). Materyalizmin tarihi ve günümüzdeki anlamının eleştirisi (çev. Ahmet Arslan). İstanbul: Sosyal Yayınları.
• Âkifzâde el-Âmâsî, Kitâbu’l-mecmûʻ fi’l-meşhûd ve’l-mesmûʻ (İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Arabî 2527) 30b; (Çorum: Hasan Paşa Yazma Eserler Kütüphanesi 27911), 82-83; (Amasya: Amasya Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi 1676), 89; (Ankara: Ankara Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Yeni Yazmalar 165/1), 71.
• Aksakal, A. (2019). Sanat ontolojisi bakımından boşluk kavramı [Yayımlanmış yüksek lisans tezi]. Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı, İstanbul.
• Aristoteles. (1996). Physics: Books III and IV (E. Hussey, Trans.). Oxford University Press. (Orijinal eser M.Ö. 4. yüzyılda yazılmıştır).
• Aristoteles, (1996). Metafizik (A. Arslan çev.). İstanbul: Sosyal Yayınları.
• Cezerî, (2008). Makine yapımında yararlı bilgiler ve uygulamalar (Y. Unat, Çev. Ve Yayına Hazırlayan). Ankara: TUBİTAK Yayınları.
• Çalışkan, D. (2019). Cezeri’nin olağanüstü makineleri. İstanbul: Babil Kitap.
• Denkel, A. (2003). İlkçağda doğa felsefeleri. Ankara: Doruk Yayınları, 44.
• Dhanani, A. (2020). Kelâmın fizik kuramı: Basra Mu‘tezilesi kozmolojisinde atomlar, uzay ve boşluk. (M. Bulgen, Çev.). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Erdoğan, Ö.F. (2019). Fârâbî ve İbn Sinâ felsefesinde boşluk/Halâ kavramı. Journal of Islamic Research, 30(1), 92-111.
• Fazlıoğlu, İ. (2025, Nisan). Bir ‘Bilimler Ansiklopedisi’ yazmak: Abdullah Kütâhî ve dönemindeki felsefe-bilim hayatı. Anadolu’da İlk Bilimler Ansiklopedisi - Abdullah Kütâhî ve Ferâidu’l-Funûn Sempozyumu’nda sunulan bildiri, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi.
• Grant, E. (1981). Much ado about nothing: Theories of space and vacuum from the middle ages to the scientific revolution. Londra: Cambridge University Press.
• Kandemir, A. M. (2021). Âlemin ötesine uzanan El: Mu’tezile’nin Basra ve Bağdat ekolleri arasında boşluk/Halâ tartışmaları. Nazariyat 7(1), 1-34.
• Külcü, R. (2020). Ktesibios’un su saatinde gündüz-gece fonksiyonunun keşfi. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 4(1), 8-15.
• Kütâhî, Abdullah. Ferâidu’l-funûn, Ankara Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 1339/6.
• Lugal, N. ve Sayılı, A. (1951). Ebu Nasr el-Farabi’nin halâ üzerine makalesi. Ankara.
• Platon, (1989). Timaios (E. Güney, L. Ay, Çev.). İstanbul: MEB Yayınları.
• Weber, A. (1998). Felsefe tarihi (H. Vehbi Eralp, Çev.). İstanbul: Sosyal Yayınları, 16.
• Wolfson, A. (2004). Kelâm felsefeleri (K. Turhan, Çev.). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Yıldırım, Ö. (2012). İslam düşüncesindeki yoktan yaratma ve kıdem tartışmaları: Kelâmcılar ve İbn Sînâ merkezli bir inceleme, KADER Kelam Araştırmaları.