Abdullah Kütâhî’nin Ferâidul-Funûn’unda Tabâyiʿu’l-Hayevân

Yıl 2025, Sayı: 87 Abdullah Kütâhî'ye (ö. 1199/1784) Özel Sayı, 132 - 142, 30.11.2025

Ahmet Göksu

Öz

Abdullah Kütâhî (ö. 1784)’nin Ferâidu’l-funûn’un altıncı cildi, ağırlıklı olarak matematik bilimler olmak üzere bazı tabiat ilimlerini içerir. Bu ilimlerden biri de canlılara dair bilgileri ihtiva edenʿİlm Tabâyiʿu’l-Hayevân’dır. İlgili ilmi anlatan bölüm, altıncı cildin 7a-15a yaprakları arasında bulunur. Bölüm, ilk olarak bu ilmin tanımı ile başlar. ʿİlm Tabâyiʿu’l-Hayevân canlı türlerinin özellikleri, “gariplikleri”, faydaları ve zararları üzerine araştırmalar yapan bir ilimdir. Bu ilmin konusu karada ve denizde, yürüyen, sürünen, uçan ya da diğer şekillerde hareket eden canlılardır. Amacı insanların sağlığı için hayvanlardan yararlanma ve yine aynı amaçla zararlı olanlarından sakınmaktır. Fakat sadece bunlarla sınırlı olmayıp hayvanların bazı hallerinin tuhaflıklarını ve bazı davranışlarının garipliklerini de anlamayı amaçladığını aktarır. Zikrettiği tek kaynak ve isim Demîrî (ö. 1405) ve onun meşhur eseri Hayâtü’l-hayevân’dır. Ardından insan ile başladığı canlılara aslan, kurt, sırtlan ve ayı ile devam ederek toplam otuz sekiz hayvandan bahseder. Her bir hayvanın yalnızca havâss’ını ele alır; hangi beden parçasının hangi özelliğe sahip olduğunu ve hangi derde deva sayıldığını açıklar. Bunu yaparken bazı hayvanlar için daha geniş, bazıları için ise daha kısa bilgiler vererek ilerler. Ele aldığı canlıların otuz tanesi karada yaşayan canlılar olup altısı kuşlardandır. Bu makalede Kütâhî’nin çizmiş olduğumuz sınırlar içerisinde kaleme aldığı olduğu Tabâyiʿu’l-Hayevân ilmi incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Kütâhî , Hayevân , Havâss , Demîrî , İnsan

Tabāyiʿ al-Ḥayawān’ in ‘Abd Allāh Kutāhī’s Farāid al-Funūn

Öz

The sixth volume of ‘Abd Allāh Kutāhī’s (d. 1784) Farāid al-funūn is primarily mathematical but also includes natural sciences. Within it, the section on ʿIlm Ṭabāʾiʿ al-Ḥayawān (ff. 7a–15a) opens with a definition: a discipline that records the properties (ḥawāṣṣ), peculiarities, benefits, and harms of animals. Its subject is living beings that move on land or in the sea-walking, crawling, flying, or by other locomotion-and its stated purpose is to enable therapeutic use of animals while avoiding harm; it also notes unusual states and behaviors. The sole cited authority is al-Damīrī’s (d. 1405) renowned Ḥayāt al-Ḥayawān. The discussion begins with the human, then treats animals such as the lion, wolf, hyena, and bear, ultimately covering thirty-eight species. For each, the text records only the animal’s ḥawāṣṣ -namely which body parts possess which properties and which ailments they cure- providing concise notes and, where needed, fuller remarks. It explicitly restricts itself to utility rather than causal explanation. Of the species treated, thirty are terrestrial and six are birds. This paper offers a detailed, stand-alone analysis of the section’s structure, sources, and classificatory logic, and situates it within the late Ottoman afterlife of the Ḥayāt al-Ḥayawān tradition.

Anahtar Kelimeler

Kütāhī , Hayawān , Hawāṣṣ , Damīrī , Human

Kaynakça

• Afyoncu, F. ve Göksu, A. (2024). İbn Sînâ eydür!: Terceme-i Aynü’l-Hayât’ta “el-Menâfiʿ” altında İbn Sînâ’yı Demîrî üzerinden okumak. Osmanlı’da Ulûm-i Tabîiyye Sempozyumu’nda sunulan bildiri, 20 Aralık 2024.
• Afyoncu, F. ve Göksu, A. (2024). Farklı ama aynı: Muhammed Bosnevî'nin Hayâtü’l-Hayevân tercümesi. Osmanlı Avrupası’nda Bilim ve Düşünce: Bilimler, Bilginler, Eserler, 113–146.
• Fazlıoğlu, İ. (2025, 11 Nisan). Bir ‘bilimler ansiklopedisi’ yazmak: Abdullah Kütâhî ve dönemindeki felsefe-bilim hayatı. [Yayınlanmamış konferans bildirisi]. Anadolu’da İlk Bilimler Ansiklopedisi Sempozyumu: Abdullah Kütâhî ve Ferâidu’l-Funûn’u, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya
• Göksu, A. ve Afyoncu, F. (2025). From Manticore to the healing lion skin: Ḥayāt al-Ḥayawān in the Ottoman context. Animal History, 1–24. doi: 10.1525/ah.2025.2469088
• Kütâhî, Abdullah (t.y.). Ferâidu’l-funûn, VI. cilt (yazma, Ankara Millî Kütüphane, A 1234).
• Mağritî, M. b. K. (1933). Ghāyetü’l-Ḥakîm wa-Aḥaqq al-Natīcatayn bi’l-Taqdīm (Thk. H. Ritter). Berlin – Leipzig: B. G. Teubner (= Studien der Bibliothek Warburg, Bd. 12).
• Taşköprüzâde, A. (1985). Miftâḥu’s-Saʿâda ve Miṣbâḥu’s-Siyâda fî Mawḍûʿāti’l-ʿUlûm (2 c.). Beyrut: Dâr al-Kutub al-ʿIlmiyya.