Anadolu’da Usturlap: Abdullah Kütâhî’nin Usturlap Kullanım Kılavuzu

Yıl 2025, Sayı: 87 Abdullah Kütâhî'ye (ö. 1199/1784) Özel Sayı, 98 - 114, 30.11.2025

Taha Yasin Arslan , Afra Akyol , Beyzanur Topçuoğlu

Öz

İslam medeniyetindeki astronomi bilgisinin uygulamaya dönüşmesinde astronomi aletlerinin önemli rolü vardır. Gökcisimlerini gözlemlemek, bu gözlemlerden sayısal veriler çıkarmak ve bunlarla vakit tespiti yapmak için birçok farklı alet tasarlanmıştır. Modern dönem öncesinden günümüze en çok örneği ulaşan astronomi aleti de usturlaptır. Bu aletin en çok kopyalanan türü, düzlemsel usturlaptır ki bu alet göğün hareketini iki boyutlu olarak temsil eder. Güncel vakit tayini yapmanın yanı sıra namaz vakitlerinin tespiti, kıble yönünün belirlenmesi veya çeşitli trigonometrik hesapların yapılması gibi işlevleri bulunur. Bazısı hareketli çok parçaya sahip düzlemsel usturlap, oldukça karmaşık ve kullanımı ustalık gerektiren bir astronomi aletidir. Bu nedenle bu aletin kullanımına dair yirminci yüzyıla kadar hemen her dönemde kılavuzlar kaleme alınmıştır. Bu kullanım kılavuzlarının Osmanlı ülkesinde telif edilen dikkat çekici bir örneği, Kütâhî’nin Ferâidu’l-funûn isimli ansiklopedik eserinin yedinci cildinde bulunan ‘İlmu ‘ameli’l-usturlab başlıklı bölümdür. Kılavuz bir mukaddime, on sekiz fasıl ve bir hâtimeden oluşur. Güneş’in ve yıldızların yüksekliğinden ve azimutundan farklı referanslara göre vaktin tespitini, kıble yönü gibi konumların bulunmasını, usturlap ile astrolojik hesaplar yapmayı ve usturlabın ek işlevlerinin kullanımını kendine özgü bir üslupla ele alır. Bu çalışma, Kütâhî’nin usul ve içerik bakımından araştırılmayı hak eden bu metninin içeriği hakkında ayrıntılı bir inceleme sunar.

Anahtar Kelimeler

Abdullah Kütâhî , Ferâidu’l-Funûn , Astronomi aletleri , Usturlap , Usturlap kullanım kılavuzu

Astrolabe in Anatolia: ‘Abd Allāh Kutāhī’s User Manual for the Astrolabe

Öz

Astronomical instruments had a significant role on the practical applications of the astronomical knowledge in the Islamic world. Numerous astronomical instruments were designed for observing celestial objects, obtaining numerical data from observations, and using them to determine time. The astrolabe is the astronomical instrument with the most extant examples from the pre-modern period. Its predominantly constructed version is planispheric astrolabe which represents a two-dimensional model of the motion of the sky. It is used for finding time, prayer times, determining the qibla, and calculating trigonometric functions. With its several pieces it is a complex instrument. Consequently, many user manuals were compiled almost every period until the 20th-century. One of the noteworthy examples of these manuals from the Ottoman realm is the section with the title ‘ʿIlm al-ʿamal bi-l-asturlāb’ in the seventh volume of Kūtāhī’s encyclopedia Farāid al-funūn. The manual contains an introduction, eighteen chapters, and an epilogue. It deals with determining time to different reference points using the altitude of the sun and stars and their azimuths, finding the qibla, and making astrological judgements in a distinctive manner. This work provides a detailed analysis of the content of this section which deserves close examination for its method and context.

Anahtar Kelimeler

‘Abd Allāh Kutāhī , Farāid al-Funūn , Astronomical instruments , Astrolabe , User manuals for astrolabes

Kaynakça

• Arslan, T. Y. (2015). On altıncı yüzyıl Osmanlı astronomisi ve Memluk etkisi. [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Arslan, T. Y. (2022). Projecting the heavens: astrolabes. Brentjes, S. (Ed.), Routledge Handbook on the Sciences in Islamicate Societies: Practices from the 2nd/8th to the 13th/19th Centuries içinde (ss. 486-501). Abingdon, Oxon: Routledge.
• Bir, A. ve Kaçar, M. (2012). Usturlap. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 42, ss. 195-198). İstanbul: TDVİAM.
• Cleempoel, K. v. (2005). Astrolabes at Greenwich: a catalogue of the astrolabes in the National Maritime Museum, Greenwich. New York: Oxford University Press.
• Comes, M. (2007). Abū al-Ṣalt: Umayya ibn Abd al-Azīz ibn Abī al-Ṣalt al-Dānī al-Andalusī. Hockey, T. (Ed.), The Biographical Encyclopedia of Astronomers içinde (ss. 9-10). New York: Springer.
• En-Nedîm. (2019). El-Fihrist. (R. Şeşen, Çev.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• İhsanoğlu E. (Ed.). (1997). Osmanlı astronomi literatürü tarihi. (C. 1). İstanbul: IRCICA.
• İzgi, C. (1997). Osmanlı medreselerinde ilim, riyazî ilimler (C. 1). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Karaali, S. (1985). Genel astronomi I. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Kennedy, E.S. ve Destombes, M. (1967). Introduction to Kitāb al-ʿamal bil Asturlāb. Hyderabad: The Da’iratu’l-Maʿarifil-Osmania (Osmania Oriental Publications Bureau).
• King, D. A. (2005). In Synchrony with the heavens (C. 2). Leiden: Brill.
• Kütâhî, Abdullah. Ferâidu’l-funûn, Ankara Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 1339/4.
• Tağman, S. E. (2021). Astronomi aletleri tarihi: Usturlap ve rubu tahtası. Üniversite Araştırmaları Dergisi, 4(Özel Sayı), ÖS36-48.