Mechanical Science and Engineering Applications in ‘Abd Allāh Kutāhī

Yıl 2025, Sayı: 87 Abdullah Kütâhî'ye (ö. 1199/1784) Özel Sayı, 115 - 131, 30.11.2025

Enes Güllü

Öz

In the sixteen sections spanning from folio 41a to 126b of the sixth volume of Farāid al-funūn, all the fields of science examined by ‘Abd Allāh Kutāhī are referred to as ḥiyal in the literature of his time within the tradition of the classification of sciences in Islamic civilization. Historically, ḥiyal encompassed sub-disciplines related to mechanical principles and engineering applications, such as construction, clock-making, maritime operations, water extraction, and lifting weights using pulleys and gears. In modern terms, this relates to mechanics, including statics, kinematics, and dynamics. Kutāhī’s treatment, supported by illustrations, includes topics such as building construction, optics, burning mirrors, center of gravity, mechanisms of motion, weight lifting, measurements, surveying, water extraction, war instruments, projectile mechanics, day-night equalization, water clocks, maritime studies, and instruments based on the necessity of the nonexistence of a vacuum. The work is systematically structured around several key elements: the subject matter of each scientific discipline, its benefits, notable historical figures who previously contributed to the disciplines, principles and rules in theory-oriented sections, and case examples in practice-oriented sections. In the article, focus will be placed on the reasoning behind ‘Abd Allāh Kutāhī’s narrative, his sources, and the many examples of its application discussed.

Anahtar Kelimeler

History of science , History of mechanics , Ḥiyal , History of engineering , Clocks

Abdullah Kütâhî’de Mekanik Bilimi ve Mühendislik Uygulamaları

Öz

Ferâidu’l-funûn eserinin altıncı cildinin 41a sayfasından başlayarak 126b sayfasına değin süren on altı başlıkta, Abdullah Kütâhî’nin incelediği bilim dallarının tamamına, İslam medeniyetinde ilimler tasnifi yazım geleneğinin müellifin yaşadığı dönemdeki literatüründe hiyel ismi verilir. Hüner, çare, yöntem anlamına gelen hîle kelimesinin çoğulu olarak hiyel, tarihte birçok farklı alt disiplini kapsayacak biçimde kullanılmıştır. Bu kapsam genelleştirilirse günümüz bilimleri dikkate alındığında statik, kinematik, dinamik alt disiplinlerinden oluşan mekanik biliminin bir kısmına ve bu bilimden elde edilen ilkelerden ve kanunlardan hareketle bina ve saat yapımı, gemicilik işlemleri, su çıkarma, makara ve çark sistemleriyle ağırlık kaldırma gibi mühendislik uygulamalarına tekabül eder. Abdullah Kütâhî’nin bu minvalde ve belirtilen sayfaların altında farklı çizimlerle destekleyerek bina yapımı, optik, yakıcı aynalar, ağırlık merkezi, hareketli mekanizmalar, mahfazalı saatler, ağırlık kaldırma, ölçüler, arazi ölçümü, su çıkarma, savaş aletleri, savaş aletlerinde atış, gece ve gündüz arasındaki farkın giderilmesi, su saatleri, denizcilik, boşluğun yokluğunun zorunluluğuna dayanan aletler başlıklarını attığı görülür. Her bilim dalının konusu, faydaları daha önce bu disiplin altında çalışmalar yapan tarihten isimler, teoriye yakın konu başlıklarında ilke ve kurallar, uygulamaya yakın konu başlıklarında olay örnekleri eserin sistematiğini oluşturur. Makalede Abdullah Kütâhî’nin bu anlatıyı oluştururken dayandığı mantığa, kaynaklarına ve anlattığı birçok uygulama örneğine odaklanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Bilim tarihi , Mekanik tarihi , Hiyel , Mühendislik tarihi , Saatler

Teşekkür

Çalışma sürecinde metnin Arapça bölümlerinin okunmasındaki yardımları için İhsan Fazlıoğlu’na Farsça bölümün okunmasındaki yardımları için Mustafa Çiçekler’e teşekkür ederim.

Kaynakça

• Abdullah Kütâhî. Ferâ’idu’l-funûn. Ankara Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 1339/1.
• Abdullah Kütâhî. Ferâ’idu’l-funûn. Ankara Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 1339/2.
• Abdullah Kütâhî. Ferâ’idu’l-funûn. Ankara Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 1339/3.
• Abdullah Kütâhî. Ferâ’idu’l-funûn. Ankara Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 1339/4.
• Abdullah Kütâhî, Ferâ’idu’l-funûn. Ankara Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 1339/5.
• Âkifzâde Amâsî. el-Mecmû‘ fi’l-meşhûd ve’l-mesmû‘. Amasya Beyazıt Kütüphanesi, Amasya Beyazıt Koleksiyonu, 1676.
• Âkifzâde Amâsî. el-Mecmû‘ fi’l-meşhûd ve’l-mesmû‘. Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Arabi Koleksiyonu, 2527.
• Âkifzâde Amâsî. el-Mecmû‘ fî’l-meşhûd ve’l-mesmû‘. Ankara Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Yeni Yazmalar Koleksiyonu, 06 Yeni Yazmalar 165/1.
• Âkifzâde Amâsî. el-Mecmû' fi'l-meşhûd ve'l-mesmû'. Çorum Hasan Paşa Kütüphanesi, Hasan Paşa Yazma Koleksiyonu, 27011.
• Arıcı, M. (2019). Temel problemler ekseninde tasnîfü’l-ulûm ve enmûzecü’l-ulûm literatürleri. İlimleri Sınıflamak: İslâm Düşüncesinde İlim Tasnifleri (1. Baskı) içinde (s. 1-62) . Klasik Yayınları.
• Arşimet. Kitâbu’d-devâ’iru’l-muteharrika min zâtihâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Koleksiyonu 2755. (60b-79b).
• Atasoy, A. (2024). Osmanlı Devleti’nde modern mekanik biliminin gelişimi (19. Yüzyıl). [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Bursalı Mehmed Tahir (2016), Osmanlı müellifleri. I, (Y. Saraç, Haz.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• De Callatay, G. (2024, 12 Haziran). Classification of the sciences in Islamic cultures. İçinde B. Hjørland ve C. Gnoli (Eds.), ISKO Encyclopedia of Knowledge Organization. https://www.isko.org/cyclo/islamic
• Farabî (1996). İhsâu’l-ulûm, (nşr.Ali Bû Melhem), Beyrut: Dâr ve Mektebetu Hilâl.
• Fazlıoğlu, İ. ve Koç, M. (2000). Tercüme-i hiyel, inceleme-çeviri yazı-tıpkıbasım, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Filon. Kitâbu’l-hiyeli’r-rûhâniyye ve mecânîku’l-mâʾ. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Koleksiyonu, 2755. (89b-144a).
• Heron. Kitâbu refʿi’l-eskâl. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Koleksiyonu, 2755. (1b-60a).
• Hill, D. R. (1981). Arabic water-clocks. Halep: University of Aleppo, Institute for the History of Arabic Science.
• İbnu’l-Ekfânî (1998). İrşâdu’l-kâsıd ilâ esne’l-makâsıd, (nşr. Mahmud Fâhûrî, Muhammed Kemâl, Hüseyin Sıddık), Beyrut: Mektebetü Lübnan.
• Kökcü, A. (2019). İlm-i hiyelin cebirle olan münasebeti üzerine. Erdem 77, 45-60 doi:10.32704/erdem.656941
• Oriental Art Auctions. (t.y.). Mechanica of heron, Iren in weightlifting tricks, early 18th century. https://www.orientalartauctions.com/object/artisla86509-mechanica-of-heron-iren-in-weightlifting-tricks-early-18th-century
• Sezgin, F. (2023). İslam’da bilim ve teknik (4. Baskı, C. 3). (Abdurrahman Aliy, Çev.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. (Orijinal eserin yayın tarihi 2003).
• Tanındı, Z. (2020). Appendix II: Preliminary list of manuscripts stamped with Bayezıd II’s seal and transferred from the Topkapı Palace inner treasury to other library collections. Necipoğlu, G., Kafadar, C., & Fleischer, C. H. (Ed.) Treasures of Knowledge: an Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3–1503/4) (c. 1). içinde (s. 983-1009). Brill.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi (1985). Miftâhu’s-saʻâde ve misbâhu’s-siyâde. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Türker, Ö. (2019). İslâm düşüncesinde ilimler tasnifi. İlimleri sınıflamak: İslâm düşüncesinde ilim tasnifleri. (1. Baskı) içinde (s.1-92). Klasik Yayınları.
• Yano, M. (2007). Bīrūnī: Abū al‐Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad al-Bīrūnī. Thomas Hockey et al. (eds.). The Biographical Encyclopedia of Astronomers içinde (ss. 131-133). Springer Reference.