THE CONTROVERSIAL ISSUES AND RELIGIOUS-ADMINISTRIVE CONDITIONS OF CHRISTIANS IN KÜTAHYA AFTER TANZİMAT (1839)

Yıl 2014, KÜTAHYA ÖZEL SAYISI, 111 - 136, 30.11.2014

Ahmet Türkkan

Öz

After Tanzimat, there was a variation among Christians in Kütahya as
in many parts of Ottoman Empire. In this city which Greeks, Armenians,
Catholics, and Protestants lived there, each religious group has created its
own institutional structures in the light of regulations. In this study that
new settlements brought by the process of variation were examined, the social
and religious positions of Christians in Kütahya were primarily discussed. The
centers of Metropolitan and Bishoprics affiliated with Christians in Kütahya
were clarified in the historical process. In addition to, the religious and
intuitional problems they have were handled. These problems were scrutinized by
comparing the counties of Kütahya and Ottoman Empire. Another issue discussed
here is refugees and Christian leaders exiled to Kütahya. Especially, the exile
of Bishop Hilaryon who had an important role in the establishment of the
Bulgarian Church was examined in detail. The situations of Christians in
Kütahya which were studied in the light of Prime Ministry Ottoman Archives
documents and Hüdavendigar Vilayeti Salnameleri were analysed by being compared
with Christians lived in other regions of Ottoman Empire. In this sense, the
religious expressions and comments that Christian clergy reported to Ottoman
Empire have included important details involving History of Religions and
Phenomenology of Religion.

Anahtar Kelimeler

Kütahya, Catholic, Greek, Armenian, Protestant, İlarion

TANZİMAT’TAN SONRA (1839) KÜTAHYA’DAKİ HIRİSTİYANLARIN DİNÎ-İDARİ DURUMLARI VE YAŞADIKLARI TARTIŞMALI MESELELER

Öz

Tanzimat’tan sonra Osmanlı’nın birçok yerinde olduğu gibi
Kütahya’daki Hıristiyanlar arasında da değişim yaşanmıştır. Rum, Ermeni,
Katolik ve Protestanların yaşadığı bu şehirde, her bir dinî grup, yeni
düzenlemeler ışığında kendi kurumsal yapılarını oluşturmuştur. Değişim
sürecinin beraberinde getirdiği yeni yapılanmaların irdelendiği bu çalışmada,
öncelikle Kütahya’daki Hıristiyanların sosyal ve dinî konumları incelenmiştir.
Kütahya Hıristiyanlarının bağlı bulunduğu metropolitlik ve piskoposluk
merkezleri tarihî süreç içerisinde açıklanmıştır. Bunun yanı sıra, kendi
aralarında yaşadıkları dinî ve kurumsal problemler ele alınmıştır. Bu
problemler, Kütahya’nın kazaları ve Osmanlı’nın geneli karşılaştırılarak
irdelenmiştir. Diğer taraftan Kütahya’ya sürgün olarak gelen Hıristiyan ruhani
ve mülteciler üzerinde de durulmuştur. Özellikle Bulgar Kilisesi’nin
kuruluşunda önemli rolü olan Piskopos Hilaryon’un sürgünü ayrıntılı
incelenmiştir. Daha çok Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgeleri ve Hüdavendigar
Vilayeti Salnameleri çerçevesinde irdelenen Kütahya Hıristiyanlarının durumları
hakkında, Osmanlı’nın diğer bölgesinde yaşayan Hıristiyanlarla
karşılaştırılarak analizler yapılmıştır. Buna göre, Hıristiyan din adamlarının
Osmanlı Hükûmetine ilettikleri arzuhallerindeki dinî ifade ve yorumlar, Dinler
Tarihi ve Din Fenomenolojisini ilgilendiren önemli ayrıntıları içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kütahya, Katolik, Rum, Ermeni, Protestan, Hilaryon

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgeleri (BOA)
• A. AMD. Sadaret Âmedî Kalemi: Dosya No/Gömlek No. 121/10
• A. DVN. (Sadaret Divan (Beylikçi) Kalemi): Dosya No/Gömlek No. 12/41; 51/18; 59/80; 104/67; 105/13
• A. MKT. (Sadaret Mektubî Kalemi): Dosya No/Gömlek No. 21/78; 27/9
• A. MKT. MHM. (Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi): Dosya No/Gömlek No. 484/3
• A. MKT. MVL. (Sadaret Mektubî Meclis-i Vâlâ): Dosya No/Gömlek No. 108/79
• A. MKT. UM. (Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayet Yazışmaları): Dosya No/Gömlek No. 96/38; 144/72; 518/72
• A.MKT. NZD. (Sadaret Mektubî Nezaret ve Devâir Yazışmaları): Dosya No/Gömlek No. 19/836; 159/80; 350/98; 351/86
• BEO. (Bab-ı Ali Evrak Odası Evrakı): Dosya No/Gömlek No. 765/57362; 938/70288; 3869/290139; 3954/296502; 3955/296607; 4124/309239
• C. ADL. (Cevdet Adliye): Dosya No/Gömlek No. 90/5435
• C. DH. (Cevdet Dâhiliye): Dosya No/Gömlek No. 138/6898
• DH. EUM. MH., (Dâhiliye Nezareti Muhâsebe Kalemi Belgeleri): Dosya No/Gömlek No. 112/96 DH. İD. (Dâhiliye Nezareti İdarî Kısım): Dosya No/Gömlek No. 30/36; 117/51
• DH. MKT. (Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi): Dosya No/Gömlek No. 196/61; 1380/33;1491/96;1576/65; 1752/93; 1809/76; 1873/33; 1893/96; 1897/29; 1970/29;2067/2; 2154/87; 2407/47
• DH. ŞFR., (Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi Belgeleri): Dosya No/Gömlek No. 56/253; 86/45; 666/87 DH. TMIK. M. (Dâhiliye Nezareti Muamelat Evrakı): Dosya No/Gömlek No. 141/41
• DH.EUM.2.Şb., (Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti İkinci Şube): Dosya No/Gömlek No. 11/31; 31/9; 40/23; 51/50; 52/39
• DH.EUM.3.Şb., (Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Üçüncü Şube): Dosya No/Gömlek No. 7/3
• DH.EUM.SSM., (Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Seyrüsefer Kalemi): Dosya No/Gömlek No. 15/94
• DH.İ.UM.EK.,( Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı): Dosya No/Gömlek No. 24/75; 50/17
• HH. (Hatt-ı Hümayun ): Dosya No/Gömlek No. 235/48143
• HR. MKT. (Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi): Dosya No/Gömlek No. 95/24; 114/32; 115/46; 125/56; 282/31 HR. SYS. (Hariciye Siyasi): Dosya No/Gömlek No. 1787/4; 1787/15
• HR. TO. (Hariciye Nezareti Tercüme Odası): Dosya No/Gömlek No. 146/75; 157/68;181/47; 249/89; 457/44
• İ. AZN. (Adliye ve Mezahib Nezareti) Dosya No/Gömlek No. 62/37
• İ. DH. (Dâhiliye İrade): Dosya No/Gömlek No. 103/79210
• İ. HR. (Hariciye İrade): Dosya No/Gömlek No. 172/9373; 184/10251; 334/21486; 351/1313
• İ. HUS. (Hususi İrade): Dosya No/Gömlek No. 11/1310-L-095; 46/1313 İ. MF. (Maarif İrade): Dosya No/Gömlek No. 16/2; 20/49
• İ. MMS. (Meclis-i Mahsus İradeleri): Dosya No/Gömlek No. 89/3799 İ. MTZ04. (Bulgaristan İrade): Dosya No/Gömlek No. 3/69; 3/74; 3/87 İ. ŞD. (Şuray-ı Devlet İradeleri): Dosya No/Gömlek No. 1/38
• İ. TAL., (İrade Taltifat): Dosya No/Gömlek No. 111/1314
• MF. MKT. (Maarif Mektubi Kalemi): Dosya No/Gömlek No. 635/8; 696/48 MV. (Meclis-i Vükelâ Mazbataları): Dosya No/Gömlek No. 3/14
• MVL. (Meclis-i Vâlâ Riyaseti): Dosya No/Gömlek No. 805/2; 725/113; 1013/44; 1065/6
• ŞD. (Şuray-ı Devlet): Dosya No/Gömlek No. 1546/1; 1608/2; 1617/5; 2511/22
• Y. A. HUS. (Yıldız Sadaret Hususî Maruzat Evrakı): Dosya No/Gömlek No. 237/32
• Y. A. RES. (Yıldız Sadaret Resmî Maruzat Evrakı): Dosya No/Gömlek No. 35/58
• Y. EE. KP. (Yıldız Esas Kamil Kepeci): Dosya No/Gömlek No. 18/1773
• Y. PRK. A. (Yıldız Sadaret Maruzatı): Dosya No/Gömlek No. 4/5
• Y. PRK. AZN. (Yıldız Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzatı): Dosya No/Gömlek No. 6/5
• Y. PRK. MŞ., (Yıldız Perakende Meşihat): Dosya No/Gömlek No. 7/23
• Y. PRK. ZB. (Yıldız Perakende Zabtiye): Dosya No/Gömlek No. 25/115
• BOA Defterler
• A.}.d., (Ermeni Katoliklerden Gelen Takrirlerin Hülasa Kayıt Defteri, (Divan-ı Hümayun): no: 270, t. 1270/1853. A.}.d., (Fransa Tabiiyetinde veya Himayesinde Bulunan Müesseselerin Defteri), no. 268, t. 1319/1901.
• A.DVNS.GMC.d (Gayrimüslim Cemaat Defterleri ‘Ermenilerin Atik Ahkâm Defteri’): no:10, t. 1236/1820-1274/1857.
• A.DVNS.GMC.d (Gayrimüslim Cemaat Defterleri ‘Katoliklerin Berat Defteri’): no:13, 1261/1845-1327/1909.
• A.DVNS.GMC.d (Gayrimüslim Cemaat Defterleri ‘Rumların Ahkâm Defteri’): no: 4, t. 1272/1855-1330/1911.
• A.DVNS.GMC.d (Gayrimüslim Cemaat Defterleri ‘Rumların Atik Ahkâm Defteri’): no: 2, t. 1253/1837-1273/1856. BEO (Buyruldu Defterleri): no: 3, t. 1255/1839-1278/1861.
• Salnameler
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1288/1871), 2. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1289/1872), 3. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1291/1874), 5. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1302/1884), 12. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1303/1885), 13. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1306/1888), 16. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1310/1892), 19. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1312/1894), 21. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa. Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1313/1895), 22. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa. Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1314/1896), 23. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1316/1898), 25. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1318/1900), 27. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1319/1901), 28. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1321/1903), 30. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1322/1904), 31. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1324/1906), 34. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, (Sene 1325/1907), 34. Defa, Matbaa-i Vilayet, Bursa.
• Süreli Yayınlar
• Basiret, 5 Muharrem 1287; 10 Zilhicce 1287; 9 Safer 1289; 27 Zilkade 1290.
• Ceride-i Havadis, 16 Rebiülahir 1289; 20 Rebiülevvel 1289; 23 Haziran 1872.
• Levant Herald, June 2, 1870; May 20, 1872.
• Newyork Times, March 21, 1872.
• Takvim-i Vekayi, 1 Zilkade 1250.
• Tercüman-ı Ahval, 25 Şevval 1277.
• Kütüphane Nadir Eser
• İstanbul Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, no: 1591, 17 Mayıs 1847.
• Kitap ve Makaleler
• Altıntaş, A., (2005), “Osmanlı İmparatorluğu’nun Tehcir Kararı Alması ve Uygulaması”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C VII, S 1, Afyon, ss. 73-94.
• Anagnostopulu, A., (1999), “Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal Çerçevesi”, 19. Yüzyıl İstanbul’unda Gayrimüslimler, çev: Foti ve Stefo Benlisoy, Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul, ss. 1-35.
• Arı, K., (1996), “Kurtuluş Savaşı’nın Bitiminde Türkiye Dışına Yönelik Göçler ve Sonuçları”, Beşinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I -23-25 Ekim 1995 İstanbul-, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 496-504.
• Arı, K., (2008), Türk Ticaret-i Bahriyesi ve Mübadele Gemileri –İzmir’den Bakışla Lozan’dan Kabotaja, Deniz Ticaret Odası İzmir Şubesi Yayınları, İzmir.
• Arı, K., (2010), “Mübadelede Son Perde: Ortodoksların Anadolu’dan Göçü”, Dr. Eren Akçiçek’e Armağan, Haz. Gökser Gökçay, İzmir, ss. 17-28.
• Artinian, V., (2004), Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu, çev. Zülâl Kılıç, Aras yay., İstanbul. Atiya, A.S. (2005), Doğu Hıristiyanlığı Tarihi, çev. Nurettin Hiçyılmaz, Doz yay., İstanbul.
• Aydın, M., (1986), “Batı ve Doğu Hıristiyanlığına Tarihi Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C 47, S 1, Ankara, ss. 123-148.
• Aydın, M., (2005), “Fransiskenler (Franciscanis)”, Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Konya, ss. 236-238. Aydın, M., (2005), “Hérésie (Heresy)”, Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Konya, ss. 288-289.
• Aydın, M., (2011), Anahatlarıyla Dinler Tarihi -Tarih İnanç ve İbadet-, Ensar yay., İstanbul. Aydın, M., (2012), “1891-1924 Yıllarında “Assomption’un Augustinleri” Tarikatının Eskişehir Merkezli Misyonerlik Faaliyetleri”, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, Yıl 7, Sayı 14, Konya, ss. 9-26.
• Aydın, M., (2012), Dinler Tarihine Giriş –Dinler, Mezhepler, Yeni Dini Hareketler-, Literatürk yay., Konya.
• Bacchus, F.J., (2005), “Eusebius of Dorylaeum”, The Catholic Encyclopedia, C V, ed. Charles G. Herbermann, The Encyclopedia Press, Newyork 1911, ss. 1234-1236.
• Batur, A., Dadaş A., Mete Z., (2002), Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kütahya’da Sosyal Hayat, C III, Kütahya Belediyesi Kütahya Kültür ve Tarihini Araştırma Merkezi yay., Kütahya.
• Baybal, S., (2009), Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Anadolu’da Yaşayan Gayrimüslimler, Adal Ofset, Konya.
• Benigni, U., (1911), “Propaganda”, The Catholic Encyclopedia, C XII, ed. Charles G. Herbermann, The Encyclopedia Press, Newyork 1911, ss. 456-461.
• Benlisoy, Y., (2002), “Günümüzde Fener Rum Ortodoks Kilisesi”, 2000. Yılında Hıristiyanlık: Dünü, Bugünü ve Geleceği, Dinler Tarihi Araştırmaları-III (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara, Dinler Tarihi Derneği yay., Ankara, ss. 3-4.
• Besnard, A., (1995), “Katolik Mezhebi”, Din Fenomeni, ed. Mehmet Aydın, Din Bilimleri yay., Konya, ss. 133-196.
• Bozkurt, G., (1996), Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), TTK Basımevi, Ankara.
• Bozkurt, N., (2010), “Maarif Salnâmelerine Göre Kütahya Sancağı’nda Eğitim-Öğretim (H.1316-1321-1898-1904)” History Studies, Volume 2/3, Samsun.
• Chabman, J., (2005), “Robber Council of Ephesus”, The Catholic Encyclopedia, C V, ed. Charles G. Herbermann, The Encyclopedia Press, Newyork 1911, ss. 981-985.
• Çarkcıyan, Y.G., (2006), Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, Kesit yay., İstanbul.
• Çipof, B., (2010), Patrikhane İle Mücadelem: Bulgar Eksarhlığı Vakfı’nda 15 Yıl, Kitap Matbaacılık, İstanbul.
• Drew, T., (2007), “Afyon ve Kütahya Müzelerinde Politeist ve Erken Hıristiyan Yazıtları”, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 24. Araştırma Sonuçları Toplantısı -29 Mayıs-2 Haziran 2006 Çanakkale-, Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösimm Basımevi, Ankara.
• Dwight, H.G.O., Christianity in Turkey: The Protestan Reformation in The Armenian Church, James Nisbet and Co, London, 1854.
• Engelhardt, (1999), Tanzimat ve Türkiye, çev. Ali Reşat, Kaknüs yay., İstanbul.
• Erbaş, (2002), “Protestan Reformu ve Martin Luther”, 2000. Yılında Hıristiyanlık (Dünü, Bugünü ve Geleceği), Dinler Tarihi Araştırmaları-III (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara), Ankara, ss. 197-245.
• Ercan, Y., (2001), Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler: Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukukî Durumları, Turhan Kitabevi yay., Ankara.
• Eroğlu, A.H., (2000), “Hıristiyanların Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C XLI, S 1, Ankara, 309-325.
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi -Anadolu, Suriye, Hicaz 1671-1672-, (1935), C IX, İstanbul Devlet Matbaası, İstanbul. Eyüb Zade Nuri, (1326/1908), Bulgar Tarihi, Saray Matbaası, Trabzon.
• Faraoqhi, S., (2004), The Ottoman Empire And The World Around It, Saint Martin’s Press, Newyork.
• Foss, C. (1991), “Kotyaion”, The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. Alexander P. Kazhdan ve diğerleri, C II, Oxford University, ss. 1154.
• Frazee, C.A., (2009), Katolikler ve Sultanlar: Kilise ve Osmanlı İmparatorluğu 1453-1923, çev. Cemile Erdek, Küre yay., İstanbul.
• Freely, J., (2004), Türkiye Uygarlıklar Rehberi Anadolu, çev. Tuncay Birkan, Gürol Koca, Aslı Biçen, Yapı Kredi yay., İstanbul. Göç –Rumlar’ın Anadolu’dan Mecburi Ayrılışı (1919-1923), (2002), Derleyen: Herkül Millas, çev. Damla Demirözü, İlatişim yay., İstanbul.
• Halaçoğlu, Y., (Tarihsiz), Ermenilerin Suriye’ye Nakli: Sürgün mü, Soykırım mı? Belgeler, http://www.ttk.gov.tr/templates/resimler/File/01.pdf.
• Handley, M. L., (2005), “Montanists”, The Catholic Encyclopedia, C X, ed. Charles G. Herbermann, online edition copyright, ss. 1039-1046.
• Katar, M., (2007), “Paskalya”, DİA, C XXXIV, Ankara, ss. 181-182. Kenanoğlu, M., (2004), Osmanlı Millet Sistemi, Klasik yay., İstanbul.
• Küçük, M. A., (2009), Türkiye Protestan Ermenileri, Berikan yay., Ankara.
• Kütahya Ansiklopedisi, (1999), Kütahya Belediyesi yay., Kütahya.
• Lewis, B., (1998), Tanzimat ve Sosyal Eşitlik, çev. Mine Yazıcı, Belleten, TTK, C 62, Sayı 234, Ankara.
• Lins, J., (2005), “Bulgaria”, The Catholic Encyclopedia, C III, ed. Charles G. Herbermann, online edition copyright, ss. 87-91.
• Medin, J., (2005), “Greece’, The Catholic Encyclopedia, C VI, ed. Charles G. Herbermann, online edition copyright, ss. 1436- 1453.
• Mehl, R., (1995), “Protestanlık Mezhebi’, Din Fenomeni, ed. Mehmet Aydın, Din Bilimleri yay., Konya, ss. 245-286.
• Moeller, C. H., (2005), “Millennium and Millienarianism”, The Catholic Encyclopedia, C X, ed. Charles G. Herbermann, online edition copyright,, ss. 608-613.
• Nazır, B., (2006), Osmanlı’yı Sığınanlar: Macar ve Polonyalı Mülteciler, Yeditepe yay., İstanbul. Ortaylı, İ., (2005), İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Alkım yay., İstanbul.
• Ott, M., (2005), “Armenia”, The Catholic Encyclopedia, C I, ed. Charles G. Herbermann, online edition copyright, ss. 1525- 1532.
• Ott, M., (2005), “Brusa”, The Catholic Encyclopedia, C III, ed. Charles G. Herbermann, online edition copyright, ss. 38-39.
• Oussani, G., (2005), “Asia Minor”, The Catholic Encyclopedia, C I, ed. Charles G. Herbermann, online edition copyright, ss.1621-1640.
• Portalié, E., (2005), “Augustinians of the Assumption (The Assumptionists)” The Catholic Encyclopedia, C II, ed. Charles G. Herbermann, online edition copyright, ss. 204-207.
• Prokurat, M.; Golitzin, A.; Peterson, Michael D., (1996), “Exarch”, Historical Dictionary Of The Orthodox Church, Scarecrow Press, London.
• Ramsay, W. M., (1890), The Historical Geography Of Asia Minor, Printed By William Clowes Sons, London.
• Refik, A., (1341/1923), “Osmanlı İmparatorluğunda Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi”, Türk Tarihi Encümeni Mecmuası,İstanbul, ss. 73-84.
• Rheidt K. (2003), “Aizanoi 2001 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü 24. Kazı Sonuçları Toplantısı -27-31 Mayıs 2002 Ankara, C II, Kültür Bakanlığı DÖSİMM Basımevi, Ankara.
• Shahan, T.J., “Angora”, The Catholic Encyclopedia, C I, ed. Charles G. Herbermann, The Encyclopedia Press, Newyork 1911, ss.1065-1066.
• Shaw, S.J., (2008), Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler, çev. Meriç Sobutay, Kapı yay., İstanbul.
• Stone, Frank A., (2011), Sömürgeciliğin Hasat Mevsimi: Anadolu’da Amerikan Misyoner Okulları, Terc. Ayşe Aksu, Dergâh yay., İstanbul. Şahin, G., (2008), Osmanlı Devleti’nde Katolik Ermeniler: Sivaslı Mihitar ve Mihitaristler, IQ Kültür Sanat yay., İstanbul.
• Taşpınar, İ., (2004), “Katolik Assomptionistler Tarikatı ve Türkiye”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/2004, Sakarya, ss. 93-114.
• Texier, C. (2002), Küçük Asya –Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi-, çev. Ali Suat, C II, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı yay., Ankara.
• Türkan, A., (2012), “İstanbul Ermenilerinin Dini, Toplumsal ve Kurumsal Problemleri: Mezarlıklar Sorunu (19. YY)” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S 21, 2012, İstanbul. ss. 29-56, ss. 134-141.
• Türkan, A., (2012), “Makedonya’da Bulgar ve Latin Kilisesinin Gelişimi (Tunalı Hilmi’nin Makedonya Risalesi), Milel ve Nihal, Sayı 2, C IX, Mayıs-Ağustos 2012, İstanbul.
• Türkan, A., (2012), Osmanlı Papalık İlişkileri: Ermenilerin ve Doğu Hıristiyanlarının Sorunları Çerçevesinde, Kitabevi yay.,n İstanbul.
• Türkan, A., (2012), Osmanlı’da Kripto Hıristiyanlar, Kitabevi yay., İstanbul.
• Türkan, A., (2013), “İstanbullu Kardinal Hasun Efendi’nin Osmanlı ve Katolik Dünyasında Bıraktığı Etki”, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, Yıl 8, Sayı 16, Konya, 2013, ss. 173-198.
• Vailhe, S., (1905), “Theodosius I”, The Catholic Encyclopedia, C XIV, ed. Charles G. Herbermann, online edition copyright,ss. 1140-1142.
• Varlık, M.Ç., (2002), M. Ç., “Kütahya”, DİA, C XXVI, Ankara, ss. 580-584.
• Waggaman, M.T., (2005), “Dorylaeum” The Catholic Encyclopedia, C V, ed. Charles G. Herbermann, online edition copyright, ss. 278.
• Yıldız, H. D., (1981-1982), “Kütahya’nın Tarihçesi”, Kütahya, Kütahya 100. Yıl Kutlama Komitesi, Formül Matbaası, İstanbul, ss. 35-51.
• Bilimsel Tezler
• Akman, İ., (2003), “1910-1930 Yılları Arasında Kütahya’da Göç”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya. Alkaya, A.S., (2006), “Ermeni Tehciri ve Eskişehir Ermenileri”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.
• Arslan, M., (2003), “53 Numaralı Kütahya Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.
• Bayram, G. B., (2004), 49 Numaralı Kütahya Şer’iyye Sicili Transkripsiyonu ve Edisyon Kritiği”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.
• Berberian, P. (1972), “Relations Between The Anclican Church and The Armenians”, Thesis Submitted for The Degree of Doctor of Philosophy, Departmant of Theology, King’s College, University of London.
• Çetin T., (2003), 1845 (H. 1261) Tarihli Temettü’ât Defterlerine Göre Kütahya Şehri (Polad Bey, Efendibola, Ahî Mustafa, Cedid, Kadışeyh ve Şehreküstü Mahalleri)’nin İktisâdi ve İctimâi Durumu, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.
• Gümüş, A., (2002), “51 Numaralı Kütahya Şer’iye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirme”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.
• Gümüş, İ., (2003), “33 Numaralı Kütahya Şer’iye Sicili Transkripsiyon Ve Değerlendirme”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.
• Karaca, S., (2007), “Kütahya Şer’iye Sicilleri 22 Numaralı Defterinin Transkripsiyonu Ve Değerlendirilmesi”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.
• Mutlu, C., (2011), “Mütareke Döneminde Rum Nüfus Hareketleri 1918-1922”, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul. Tiftik, M.A., (2009), “Ermeni Tehciri ve Kütahya Ermenileri”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.
• Elektronik Kaynak
• http://cezmyurtsever-ermenler.blogspot.com.tr/2010/12/kilikyali-erminelirin-kutsal-muron.html, erişim tarihi: 18 Temmuz 2014 http://kutahyagercek.com/genel/kutahyada-ilk-kez-120-yillik-tarihi-kilisede-130-ortadoks-dua-etti.html, erişim tarihi: 10 Eylül 2014
• http://www.haber7.com/guncel/haber/897899-kurtulus-savasindan-sonra-bir-ilk, erişim tarihi: 10 Eylül 2014
• http://www.haberler.com/ortodoks-rumlar-kutahya-da-3748180-haberi, erişim tarihi: 10 Eylül 2014