Kalender Kasrı: Yapımı, Tadilatı ve II. Mahmud Dönemi Askerî Üs Olma Süreci

Yıl 2021, Sayı: 67, 281 - 298, 28.01.2021

Salim Aydın

https://doi.org/10.51290/dpusbe.838636

Öz

Bu çalışmanın konusu, dünyanın jeostratejik açıdan en önemli yerlerinden birisi olan ve iki kıtayı birbirinden ayıran İstanbul Boğazı’ndaki (Boğaziçi) Kalender Kasrı’dır. Bu kasır Osmanlı Devleti’nde padişahlar için yapılan biniş kasırlarından birisidir. Çalışma, Kalender’de inşa edilen biniş kasrının ilk yapımından günümüze kadar olan evrelerini, incelemektedir. III. Ahmed, III. Selim ve Abdülaziz dönemlerinde Kalender’de birer kasır inşa ettirilmiştir. Bu kasırlardan sadece Abdülaziz’in yaptırdığı kasır, farklı dönemlerde yapılan tadilatlarla günümüze kadar gelmiştir. Ayrıca, 1828-29 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rami Kışlası’ndan Sancak-ı Şerif’in niçin Kalender Kasrı’na getirildiği, yine kasrın Osmanlı Devleti’nin son yılları ile Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında okul olarak kullanıldığı birincil kaynaklarla ortaya konmuştur. Osmanlı Devleti döneminde yapılmış ve günümüze kadar ulaşmış Küçüksu, Beykoz, Aynalıkavak, Ihlamur, Maslak vb. kasırlarla ilgili çok sayıda akademik makale ya da kitap yazılmasına rağmen, Kalender Kasrı ile ilgili akademik bir çalışma bulunmamaktadır. Bu makalenin, bu eksikliğin giderilmesinde önemli bir rol oynayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

KALENDER KASRI, III. Selim, Sancak-ı Şerif, Ziraat Mektebi

Kalender Pavilion: Its Construction and Restoration and the Process of its Becoming a Military Base During the Period of Sultan Mahmud the Second

Öz

The main subject of this study is to elaborate upon Kalender Pavilion built for sultans during the Ottoman State by the Bosporus Strait, which is one of the most important places of the world from the geostrategic aspect and divides two continents.. A pavilion was built in Kalender during the reigns of Sultan Ahmed III, Sultan Selim III and Sultan Abdulaziz, but only the one that was built by Sultan Abdulaziz has survived to our time thanks to the restorations during different periods. This study deals with the phases of the pavilions erected in Kalender from the first construction thereof and the restorations undergone thereby. The documents at the Presidential Archive reveal the reason why Sanjak Al-Sharif (The Blessed Standard) was taken from Rami Barracks to Kalender Pavilion during the 1828-29 Ottoman – Russian War as well as the fact that the mentioned pavilion was used as a school in the late years of the Ottoman State and the early years of the Turkish Republic. Although a great number of articles and books have been written about the Küçüksu, Beykoz, Aynalıkavak, Ihlamur, Maslak etc. pavilions that were constructed during the Ottoman State and have survived to our day, there actually exists no academic study concerning Kalender Pavilion. We hereby opine that this article will play a significant role in filling this deficiency.

Anahtar Kelimeler

Kalender Pavilion, Selim III, Abdulaziz, Agricultural School

Kaynakça

• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), nr. 46/99, (22. Ra. 1340/23. 11. 1921).
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT), nr. 720/34339, (29. Z. 1241/04. 08. 1826), nr. 1037/42967, (23. Za. 1244/27. 05. 1829), nr. 796/36930, (29. Z. 1245/21.06.1830).
• Hazine-i Hassa İradeler (HH.İ), nr. 39/12, (20. L. 1280/29. 03. 1864), nr. 136/12, (20. Ca. 1319/04. 09. 1901).
• Hazine-i Hassa Ebniye Ambarı Müdürlüğü (HH. EBA), nr. 25/61, (19. M. 1289/29.03. 1872).
• Mabeyn İrâde (MB.İ), nr. 55/74, (22. N. 1296/27. 08. 1879), nr. 55/18, (22. N. 1296/27. 08. 1879).
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e), nr. 1099/39, (29. Z. 1288/10.03.1872).
• Yıldız Hazine-i Hassa (Y.. PRK. HH), nr. 3/8, (8. C. 1295/09.06.1878).
• Yıldız Münevvi Maruzat (Y.MTV), nr. 54/46, (10. S. 1309/15. 09. 1891).
• Yıldız Şehremaneti Maruzatı (Y.. PRK. ŞH.), nr. 3/35, (07. Ra. 1307/01. 11. 1889).
• Ahmed Lütfi Efendi. (1290). Târîh-i Lütfî, II. İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Akşit, İ. (2014). İstanbul sarayları, kasırları, köşkleri ve yalıları. İstanbul: Akşit Kültür ve Turizm Yayınları
• Alus, S. M. (2005). 30 sene evvel İstanbul 1900’lü yılların başlarında şehir hayatı (F. Ilıkan, Haz.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Atasoy, N. (t.y.). Boğaziçi bahçe ve mesireleri. Geçmişten günümüze Boğaziçi I içinde (ss: 67-94). İstanbul: Nokta Basım.
• Atasoy, N. (2015). İstanbul bahçeleri. C. Yılmaz (Ed.), Büyük İstanbul tarihi IV içinde (ss. 534-571). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Ayverdi, S. (1966). Boğaziçi’nde tarih. İstanbul: Baha Matbaası.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey eski zamanlarda istanbul hayatı, (A. Ş. Çoruk, Haz.), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Bardakçı, M. (2013). Üçüncü Selim devrine ait bir bostancıbaşı defteri. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Belge, M. (1999). İstanbul gezi rehberi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Boğaziçi Şirket-i Hayriye Salname, 1330.
• Bornovalı, S. (2018). Boğaziçi’nin tarih atlası. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Boyar, E., & Fleet, K. (2017). Osmanlı İstanbul’unun toplumsal tarihi (S. Çağlayan, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Can, S. (2010). Balyanlar ve Dolmabahçe Sarayı mimarı sorunu. Milli Saraylar Kültür - Sanat - Tarih Dergisi, 6 (10), 23-30.
• Can, S. (2011). II. Abdülhamid dönemi Osmanlı mimarisi ve sanat anlayışı. M. Hülagü & Ş. Batmaz & G. Gülbadi Alan (Haz.), Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid içinde (ss. 26-41). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Çakır, M. (2015). Osmanlı çevre bilincinin klasik Türk edebiyatında tezahürleri. Osmanlı İmparatorluğu’nda çevre ve şehir içinde (ss.393-404). İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi.
• Çelik, Y. (2009). Serasker. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 36, ss. 547-549). İstanbul: TDVİAM.
• Çelik, Y. (2018). II. Mahmud Devrinde idari-askeri bir üs: Rami Kışlası. Osmanlı Araştırmaları, (52), 227-266.
• Çoruhlu, Y. (2001). Kasır. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 24, ss. 555-558). İstanbul: TDVİAM.
• Çoruk, A. Ş. (Mayıs 2020). Beykoz’un mesire yerleri. Beykoz 2019 Sempozyumu Tebliğ Kitabı içinde (ss. 229-306). İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları.
• Dethier, P. A. (1993). Boğaziçi ve İstanbul (19. Yüzyıl sonu) (Ü. Öztürk, Çev.). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Eldem, S. H. (1977). Köçeoğlu Yalısı Bebek Boğaziçi. Apa Ofset Basımevi.
• Eldem, S. H. (1969). Köşkler ve kasırlar I. İstanbul: Kurtulmuş Matbaası.
• Eldem, S.H. (1979). Boğaziçi anıları reminiscences of the Bosphorus. İstanbul: Çeltüt Matbacılık Kollektif Şirketi.
• Erdenen, O. (1994) Boğaziçi sahilhaneleri 3 Sarıyer Yeniköy. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Evyapan, G. A. (1972). Eski Türk bahçeleri ve özellikle eski İstanbul bahçeleri. Ankara, Orta Doğu Teknik Üniversitesi: Mimarlık Bölümü Yayınları.
• Eyice, S. (1985). Yok olan İstanbul sarayları ve sarayların yaşatılması için bazı düşünceler. TBMM Milli Saraylar Sempozyumu 15-17 Kasım 1984 Yıldız Sarayı /Şale Bildiriler içinde (ss. 69-78). İstanbul.
• Freely, J. (1993) The Bosphorus. İstanbul: Redhouse Press.
• Genim, M. S. (2006). Konstantiniyye’den İstanbul’a XIX. yüzyıl ortalarından XX. yüzyıla Boğaziçi’nin Rumeli yakası fotoğrafları, II. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kitapları:1.
• Genç, F. G. (2018). Kısa bir ömür: Şehzade Mahmud Celâleddin Efendi (1862-1888). XVII. Türk Tarih Kongresi Ankara 15-17 Eylül 2014, IV. Kısım III. içinde (ss. 903-913). Ankara: Osmanlı Tarihi.
• Göncü, T. C. (2010). Beylerbeyi Sarayı’nın inşa süreci, yerleşim düzeni ve kullanımı üzerine incelemeler. Milli Saraylar Kültür-Sanat-Tarih Dergisi, (6), 31-46.
• Göncü, T. C. (2015). Dolmabahçe Sarayı’nın inşa süreci, mekân ve teşkilat. Yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Bilim Dalı, İstanbul
• Hafız Hüseyin Ayvansarayî. (1985). Mecmua-i Tevarih (F. Ç. Derin & V. Çabuk, Haz.).İstanbul.
• Hafız Hızır İlyas Efendi. (1276). Vekâyi‘-i Letâif-i Enderûniyye. İstanbul: Dârü’t-Tıbaâtü’l Amire.
• Hisar, A. Ş. (2006). Boğaziçi mehtapları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Hovhannesyan, S. S. (1996). Payitaht İstanbul’un tarihçesi (E. Hançer, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• İncicyan, P. Ğ. (1976). XVIII. asırda İstanbul (H. D. Andreasyan, Çev.). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü Yayınları.
• Gür. N (Der.). (2008). İstanbul’un içinde bir Boğaziçi. İstanbul: Kapı Yayınları.
• İstikbal, C. (2011). Türk Boğazları, Türk Boğazları içinde (ss.110-142) N.J. Ece & H. Kanbolat & G. Alpdoğan (Der.). İstanbul: Engin Yayınları.
• Kayapınar, A. (2015). Osmanlı döneminde rumeli’de bir nahiye merkezi: Pravadi, Tarih İncelemeleri Dergisi, 30 (1), 121-148.
• Kiel, M. (2007). Pravadi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 34, ss. 339-340). İstanbul: TDVİAM.
• Koçu R. E. (1941). Boğaziçi. İstanbul Ansiklopedisi içinde (C. 5, ss. 2853-2855). İstanbul.
• Koçu, R. E. (1941). Boğaziçi konuşuyor ve Kanlıca tarihçesi, İstanbul Ansiklopedisi içinde (C. 5, ss. 2874-2882). İstanbul.
• Koçu, R. E. (1941). Boğaziçi’nde Voli yerleri, İstanbul Ansiklopedisi içinde (C. 6, ss. 2898). İstanbul.
• Koçu, R. E. (1941). Boğaziçi dalyanları, İstanbul Ansiklopedisi içinde (C. 5, ss. 2874). İstanbul.
• Koçu, R. E. (1941). Bostancı, Bostancılar Ocağı, Bostancı Ağa, İstanbul Ansiklopedisi içinde (C. 6, ss. 2976-2978). İstanbul.
• Kuyucu, Ü. (1966). Boğazın Rumeli Sahili yalıları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bitirme Tezi.
• Maslak, Ayazağa, Kalender ve Beykoz Kasırları, (1887). İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi II. Abdülhamid Han Fotoğraf Albümleri, Yer nr: NEKYA90461.
• Mater, B. (2008). Coğrafi yapı ve topografya, H. Sezgin (Ed.), Geçmişten günümüze Boğaziçi I, içinde (ss. 21-38), İstanbul: Nokta Basım.
• Onur, H. (2008) Kartpostallarla yüzyıl öncesi Boğaziçi’nden anılar, Geçmişten günümüze Boğaziçi II, içinde (ss. 1177-1198).
• Öz, T. (1949). Selim III. Sırkatibi tarafından tutulan Ruzname, Milli Eğitim Bakanlığı Tarih Vesikaları, 3 (15), 183-199.
• Özcan, A. (1991). Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 3, ss. 457-458). İstanbul: TDVİAM.
• Pakalın, M. Z. (1983). Biniş, Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü I, İstanbul, 71.
• Pars, T. (1981). Osmanlı mimarlığında batılılaşma dönemi ve Balyan Ailesi, İstanbul, İnkılâp ve Aka Kitapevleri.
• Sarıkaya, M. (2012).Türkiye’de Zirai Eğitime Bir Örnek: Kalender Ziraat Yurdu, Acta Turcica, (1), 87-101.
• Şair, edip ve tarihçi kalemi ile İstanbul, (N. F. Alsan, Haz.), İstanbul, Büyük İstanbul Derneği Yayınları.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (1962). Boğaziçi’ndeki tarihi kalender köşkü, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, İstanbul, (249), 16.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (1962). Kalender Kasrı”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, İstanbul, (247), 11.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (1947, Şubat 5). Kalender Kasrı ve Tarabya’daki yalılar, Akşam.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (1946, Mayıs 18). 1828-1829 Harbi’nde II. Mahmud’un Tarabya’daki Karargâhı, Akşam. Şehsuvaroğlu, H. Y. (1947, Ocak 22). Tarabya Kasrı, Akşam.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (1946, Haziran 19). Kırım Harbi esnasında Boğaziçi, Akşam.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (1962, Haziran 20). Kalender Kasrı, Cumhuriyet.
• Tanman, M. B. (1994). Kalender Kasrı ve Bahçesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 4, İstanbul, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayınları.
• Tanman, M. B. (2001). Kasr-ı Hümâyun, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 24, ss. 573-575). İstanbul: TDVİAM.
• Tonga, N. (2008) Edip Ayel’in Şiirlerinde İstanbul”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1 (5), 810-824.
• Uşaklıgil, H. Z. (1981). Saray ve ötesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ünver, S.-Eldem, S. H. (1970). Amucazade Hüseyin Paşa yalısı. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları.
• Yaşayan Tarihi ve kültürel askerî yapılar. (2001). (N. Yıldırım & L. Tekkollu, Haz.). Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yıldız, M. (1995). Abdülhak Molla ve Tarih-i Livâ’sı tahlil ve tenkitli tetin. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul.