Osmanlı’nın Güney Siyasetinde-Yemen’de Hâkimiyet Mücadelesi ve Osmanlı Valileri (1850-1876)

Yıl 2021, Sayı: 68, 397 - 414, 29.04.2021

Murat Öntuğ Leyla Aksu Kılıç

https://doi.org/10.51290/dpusbe.878568

Cited By: 1

Öz

Yavuz Sultan Selim’in 1517’de Mısır’ı fethini müteakip Osmanlı Devleti topraklarına katılan Yemen, tarihi geçmişi çok eskilere dayanan bir coğrafyadır. Aynı zamanda Osmanlı’nın hâkim olduğu sahanın en uzak noktalarından biri olan Yemen, Osmanlı idaresi altında sürekli olarak isyanların görüldüğü ve devamlı suretle hâkimiyet-nüfûz mücadelesinin yaşandığı bir alan olmuştur. XX. yüzyılın başlarına kadar -I. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar- Osmanlı idaresi altında kalan Yemen vilayeti, Osmanlı merkezi için hem bir İslam halifesi olarak hem de Portekizlilerle mücadele hususunda da stratejik bir öneme sahiptir. Bu sebeplerden dolayı Osmanlı Devleti, valileri vasıtasıyla Yemen topraklarında hâkimiyetini sağlamaya çalışmıştır. Osmanlı’nın Yemen üzerindeki nüfûzunu sağlayabilmek için sarf ettiği yoğun siyaset, arşiv kayıtlarında da özellikle görülmektedir.
Çalışmamızda, H. 1266-1293/M. 1850-1876 tarihleri arasında Yemen’de görülen isyanların bastırılması, dağ halklarının eşkıyalık faaliyetleri, asayişin temini ve vergiye zam yapılması için bölgeye asker sevk edilmesi gibi Osmanlı devlet merkezinin Yemen’deki hâkimiyetini tesis etme mücadelesi ve bu mücadelenin sahadaki aktörleri olan Yemen valileri Mustafa Sabri Paşa, Mehmed Sırrı Paşa, Mirliva Mustafa Paşa, Mehmed Paşa, Kaymakam Mustafa Paşa, Ahmed Paşa, Ahmed Muhtar Paşa, Ahmed Eyüp Paşa ve Mustafa Asım Paşa gibi Osmanlı valilerinin faaliyetleri konu alınacaktır. Bunun için Osmanlı Arşivi’nde kayıtlı A. MKT. MHM.; A. MKT.UM; A. MKT. NZD.; A. MKT. MVL.; A. AMD. kataloglarındaki şukka, ariza, ilmühaber, takrir, ferman ve mühimme defterleri vd. veriler kullanılmıştır. Bu verilerden XIX. yüzyılın ikinci yarısındaki Yemen’in Osmanlı valileri ve Osmanlı yönetiminin bölgedeki idaresi ile nüfûz mücadelesi üzerinde durulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Yemen, Osmanlı Valileri, Hâkimiyet Mücadelesi

The Ottoman Governors and Power Struggle in the Southern Politics-Yemen (1850-1876)

Öz

Yemen –a geography whose history dated back to ancient times- became a part of the Ottoman State in 1517, when Selim I conquered Yemen after Egypt’s conquest. Yemen was one of the remotest part of the Ottoman State and therefore there were constant rebellions and power struggles under the Ottoman rule. Yemen was part of the Ottoman State until the beginning of the twentieth century-end of the First World War. Yemen held strategic importance for the Ottoman centre due to the status of the Ottoman Sultan as the Caliph of the Islamic World and Ottoman’s warfare with the Portugese. Thus, Ottoman State tried to establish its dominance over Yemen via its governors. Archival records also show that the Ottomans pursued intense politics in order to maintain its hegemony over Yemen.
The aim of this study is to present information on rebellions in Yemen, banditry of mountain folk, the ways in which the Ottoman State tried to assert its dominance like establishing public order and despatching soldiers to increase taxes and the activities of Yemen governors such as Mustafa Sabri Pasha, Mehmed Sırrı Pasha, Mirliva Mustafa Pasha, Mehmed Pasha, Qaimaqam Mustafa Pasha, Ahmed Pasha, Ahmed Muhtar Pasha, Ahmed Eyüp Pasha, Mustafa Asım Pasha between the years of 1850-1876 (Hijri 1266-1293). For the purpose of this study, data from şukka, ariza, ilmühaber, takrir, ferman and mühimme registers located in A. MKT. MHM.; A. MKT.UM; A. MKT. NZD.; A. MKT. MVL.; A. AMD. catalogues in the Ottoman Archives of the Prime Minister's Office will be used. Based on these data, Ottoman governors in Yemen, Ottoman administration in Yemen and power struggles in the second half of the nineteenth century will be analyzed.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Yemen, Ottoman Governors, Power Struggle

Kaynakça

• Sadaret Mektubi Kalemi Nezâret ve Deva’ir Evrakı (A. MKT. NZD.) 8-12; 30-53; 95-30; 80-35; 80-59; 101-30; 102-66; 108-9; 221-66; 104-8; 125-95; 126-71.
• Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A. MKT. UM.) 22-89; 24-64; 52-60; 281-5; 113-62; 126-23; 129-70; 415-24.
• Sadaret Âmedî Kalemi Evrakı (A. AMD.) 30-31; 32-42; 33-25; 35-26; 33-30; 33-57; 33-59; 34-26-1; 37-21; 37-62; 40-8; 39-47; 43-37.
• Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vala Evrakı (A. MKT. MVL.) 46-49; 67-23.
• Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A. MKT. MHM.) 119-64; 248-87; 387-87; 389-50; 396-27; 455-19; 457-19-0; 457-19-1; 468-32; 481-18-0.
• Ahmed İzzet Paşa. (2017). Feryadım, (C.1), İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ayışığı, M. (2002). Osmanlı’nın son vilayeti Yemen, XIII. Türk Tarih Kongresi (4-8 Ekim 1999) Kongreye Sunulan Bildiriler içinde (ss.1985-2019). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Binark, İ. (1996). Yemen tarihinin kaynakları bakımından Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nin önemi, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın.
• Bostan, İ. (2013). Yemen. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 43, s. 407). İstanbul: TDVİAM.
• Hathaway, J. (2009). İki hizbin hikâyesi Osmanlı Mısırı ve Yemeni’nde mit, bellek ve kimlik, (C. Boyraz, Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi (2003).
• Hatipoğlu, T. (2004). Yemen’in Osmanlı’dan ayrılışı (kopuşu). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kara, A. (2011). XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı yönetiminde Yemen ve Kasimiler dönemi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kurt, H. (2013). Yemen, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 43, ss. 400-401). İstanbul: TDVİAM.
• Orhonlu, C. (1996). Osmanlı İmparatorluğu’nun güney siyaseti Habeş eyaleti, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Önalp, E. (2009). Portekiz kaynaklarına göre Sefer Reis’in Hint Okyanusu’ndaki faaliyetleri (1550-1565), OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), 25, 209-226.
• Özbaran, S. (1977). Osmanlı İmparatorluğu ve Hindistan yolu/onaltıncı yüzyılda ticâret yolları üzerinde Türk-Portekiz rekâbet ve ilişkileri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 31, 65-146.
• Özbaran, S. (2013). Umman’da kapışan imparatorluklar Osmanlı ve Portekiz, İstanbul: Tarihçi Kitabevi.
• Özbaran, S. (2014). Yemen’den Basra’ya sınırdaki Osmanlı, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Sırma, İ. S. (1977). Yemen kıt’asında Osmanlı Devleti’ne ve diğer devletlere karşı isyan eden aşiretlere dair bir vesika, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, 223-231.
• Sırma, İ. S. (2015). Osmanlı Devleti’nin yıkılışında Yemen isyanları, İstanbul: Beyan Yayınları.
• Tomar, C. (2013). Yemen, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 43, ss. 401-402). İstanbul: TDVİAM.
• Yavuz, H. (2003). Yemen’de Osmanlı idâresi ve Rumûzî târihi I-II (923-1012/1517-1604), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yazır, Elmalılı H. (2002). Kur’ân-ı Kerîm ve meâl-i şerîfi, İstanbul.