Kazak Sahası Battalnâmelerinin İlk Örneği: Kıssa Seyit Battal

Yıl 2023, Sayı: 75, 207 - 220, 27.01.2023

Selma Aday , Erhan Solmaz

https://doi.org/10.51290/dpusbe.1160406

Öz

Anadolu’nun fethi sürecinde Battal Gazi’nin menkıbevi hayatı etrafında teşekkül etmiş olayları anlatan, XII ve XIII. Yüzyılda yazıya aktarıldığı tahmin edilen Battalnameler, Anadolu’dan Kazan’a ulaşan el yazma nüshalar sayesinde Kazak sahasına yayılmıştır. Kitabi akınlar tarafından sahadan derlenen metinler ve basılan eserlerin takibi neticesinde yeniden vücut bularak Kazak Türkçesiyle manzum olarak yeniden yazılmışlardır. Bu çalışmada Kazakistan sahası battalname nüshaları arasında ilk olma özelliği taşıyan Mavlekey Cumaşıkoğlu’nun manzum olarak kaleme aldığı Kıssa Seyid Battal destanı tipler açısından incelenmiştir. Destandaki şahıs kadrosunu anlatmada sergiledikleri eylemlerden hareketle “olumlu” ve “olumsuz” olmak üzere iki alt başlıkta, olumlu tipleri ise; “merkezi kahraman tipi, kahramanın yardımcısı tipi, bilici/ yönlendirici tipler, hayvan tipler ve fon tipler” olarak; olumsuz tipleri ise “düşman tipler, olağanüstü olumsuz tipler, rakip tip, fon tip ve tip değiştiren karakterler” şeklinde ele alınmıştır. Destanın merkezi kahramanı Seyit Battal destanda tarihi kişiliğinden uzaklaştırılarak Türk destan geleneğinin etkisiyle pek çok açıdan kahramanlık gösteren bir merkezi kahraman olarak karşımıza çıkar. Metinde, Battal’ın daha çok alperenliği, eşi Fatıma’nın kararlılık ve cesareti, Hızır ise, darda kalanı kurtarma, yönlendirme gibi eylemleri sergiler. Anlatma esasına bağlı ürünlerde olaylar çatışma unsuruna göre şekillenmektedir. Müslüman tiplerin karşısına Müslüman olmayan tipler, Aşkar’ın karşısına olağanüstü olumsuz dev getirilerek olaylar şekillenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kazak, Seyit Battal, Seyit Battal, Halk Hikâyesi, Tip

The First Example of the Kazakh Field Battalnames: Kıssa Seyit Battal

Öz

Battalnames that tells the events which took place in legendary life of Battal Gazi during the conquest of Anatolia and are guessed to be written in the century of XII and XIII were expanded to Kazahk’s area thanks to handwriting copies that arrived to Kazan from Anatolia. They were rewritten in Kazahk Turkish as a poetical by coming into existence once again as a result of writings which were printed and texts that are collected in area from bookish raids In this work, saga of “Kıssa Seyit Battal”which is written up in verse by Mavlekey Cumaşıkoğlu and features being the first among the copies of Kazakh area’s “Battalname”s was analysed in terms of type. It was discussed with two subtitles as a positive and negative; positive ones as a “central hero type”,”helper of hero type”, “ leader type,”animal type”and “base type, negative ones as a “enemy type”,”extraordinary negative type”,”opponent type”, “base type” and “character changer type”with reference to acts that they perform by telling the staff of the saga. In saga ”Seyit Battal”who is the central hero of saga appears as a central hero that show heroism from a lot of aspects with the effect of Turkish saga custom by detracting from historical character. Moreover, this hero plays the role of mythological identity by perfoming extraordinary properties Products connected to the base of telling are shaped according to conflict factor.Enemy type which standing opposite of central hero is as important as central hero.Enemy type is equal or more superior than central hero in terms of power and physical properties. So,It is emphasized that how strong central hero is.

Anahtar Kelimeler

Kazakh, Seyit Battal, Epic, Type

Kaynakça

• Aça, M.(2002). Kazak Türklerinin destanları ve destancılık geleneği, Konya: Kömen Yayınları.
• Alpısbayeva K. Avesbayeva, P. ve Kosan, C.(2005). Tomga engen metinderge tüsinikteme, Babalar Sözi. XIII. Cilt, Astana: Foliant Basması s.293-305.
• Aşık Paşa (1998). Garibname(Çev. Bedri Noyan) Ankara: Ardıç Yayınları.
• Azibayeva, B. (2004). Kiyssa-i Şakir, Şakirat Padişa Haşım Balalları, Babalar Sözi IX. Cilt, Astana: Foliant Basması. s.68-161.
• Azibayeva, B.(2005). Tomga engen metinderge tüsinikteme, Babalar Sözi. XVI. Cilt, Astana: Foliant Basması s.271-273.
• Babalar Sözü(2004) Kazaktın diniy dastandarından Seyitbattal kiyssası. Babalar Sözi XVI. Cilt Astana: Foliant Basması s.9-52.
• Berdibay R.(1995) Epos, el kazınası, Almatı: Ravan.
• Cicioğlu, M.N.(2013). Kazak Türkçesiyle yazılmış olan Battalnâmelerin tespiti ve Tınışıklıoğlu’nun Battalnâmesi üzerine bir inceleme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(16), 109-125.
• Cicioğlu, M.N.(2016). Orta Asya battalnâmelerinden Seyitbatal comogu, Konya: Kömen Yayınları.
• Çetin, A.Y.(2003). Kazakistan sahası halk hikâyeciliği geleneği. Ankara: Gündüz Eğitim Yayıncılık.
• Duman, M.(2017). Türk halk anlatmalarında olumsuz tipler mit, destan, halk hikâyesi. [Yayımlanmamış doktora tezi].Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Ergin, M.(2004) Dede Korkut Kitabı I, Ankara: TDK Yayınları.
• Gökyay, O.Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gümüştepe P.N. ve Ayaz, B.(2018). İslami dönem Türk destanlarında kötülüğün masal unsuru ile temsili: Battalnâme örneği, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11(22), 77-97.
• İnalcık, H.(2015). Devlet-i Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar-1 Klaslik dönem(1302-1606) siyasal, kurumsal ve ekonomik gelişim, İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Kaçalin, M. S(2006). Oğuzların diliyle Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Kavruk, H. ve Durukoğlu, S. (2012). Battalnâme, İstanbul: Malatya Kitaplığı.
• Köksal, H.(1984).Battalnâmelerde tip ve motif yapısı, Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Ocak,A.Y.(1992). Battal Gazi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 5, ss. 205). İstanbul: TDVİAM.
• Özçelik, M.(2009). Battal Gazi. Ankara: Eskişehir Valiliği.
• Solmaz, E.(2020). Özbek Köroğlu Destanı’nın Şahardan kolu üzerine bir inceleme, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Syddykov, B.(2019). Kazakların İslâmlaşması ve Rus oryantalistlere göre Çarlık Rusya döneminde dinî kimlikleri, [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• Yıldırım, S. (2015). Kazakların Dariyğa Kız destanı, Ankara: Kalemkitap.