Bir ‘Bilimler Ansiklopedisi’ Yazmak: Abdullah Kütâhî ve Dönemindeki Felsefe-Bilim Hayatı

Yıl 2025, Sayı: 87 Abdullah Kütâhî'ye (ö. 1199/1784) Özel Sayı, 1 - 14, 30.11.2025

İhsan Fazlıoğlu

Öz

Bu makalede Anadolu’da şimdiye değin tespit edilmiş ve günümüze ulaşan ilk “Bilimler Ansiklopedisi” ile yazarı Abdullah Kütâhî ele alınacaktır. Öncelikle Abdullah Kütâhî’nin hayatı, günümüze ulaşan telif eserleri ile bizzat kendi istinsah ettiği nüshalar hakkında bilgi verilecektir. Akabinde kaleme aldığı eserlerinin elimizde bulunan nüshaları ile yine günümüze değin gelen, şimdiye kadar tespit ettiğimiz kendi istinsah ettiği eserler tanıtılacaktır. Ferâid adıyla bilinen ansiklopedik eserinin mevcut nüshaları hakkında bilgi verilecek; içerikleri kısaca özetlenecektir. Daha sonra Ferâid’in dayandığı bilgi anlayışı ile ne tür bilgi türlerini içerdiği tartışılacaktır. Bahusus Ferâid’in temsil ettiği yüksek/akademik bilginin muhtevası üzerinde durulacaktır. Ayrıca Ferâid’in, aynı dönemde kaleme alınan diğer benzer eserlerle irtibatına da değinilecektir. Özellikle eserin ‘Muhâsebe Dönemi’ içindeki yeri tespit edilecek ve bu yerin Osmanlı yenileşme hareketi içindeki amacı sorgulanacaktır. Tüm bu müzakerelerden sonra Ferâid’in, ne tür bir eser olduğu konusunda bazı düşünceler ileri sürülecektir. Son olarak Abdullah Kütâhî’nin Ferâid’ini kaleme alırken dayandığı bilimler tasnifi geleneği üzerinde kısaca durulacak ve örnek olarak Ferâid’teki “ilmu tekâsîmi’l-ulûm” başlıklı ‘233. Ferîde’nin Arapça metni verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Abdullah Kütâhî , Feraîdu’l-funûn , Bilimler ansiklopedisi , Keşkûl , Enmûzec

Compiling an ‘Encyclopedia of Sciences’: ‘Abd Allāh Kutāhī and the Philosophical and Scientific Life of his Time

Öz

In this article, the first ‘Encyclopedia of Sciences’ that has been identified in Anatolia so far and has survived to the present day and its author ‘Abd Allāh Kutāhī will be discussed. First of all, information will be given about ‘Abd Allāh Kutāhī's life. Subsequently, the surviving copies of his works and the books that he copied will be introduced. Afterwards the extant copies of his work and the surviving copies of the books that he copied will be elaborated. Some information will be given about existing copies of his encyclopedic work known as Farāid and their contents will be summurized briefly. Finally, the ‘concept of knowledge’ on which the work known as Farāid is based and what ‘kind of knowledge’ it contains will be discussed. Especially the content of the higher/academic knowledge represented by Farāid will be emphasized. In addition, its connection with the works written in the same period will also be mentioned. In particular, the place of the work in the 'Muhâsebe Period' will be determined and the purpose of this place in the Ottoman renewal movement will be questioned. After all these discussions, some thoughts will be put forward as to what kind of work Farāid is. Finally, the tradition of classification of sciences on which ‘Abd Allāh Kutāhī relied while writing his Farāid will be briefly emphasized and ‘223. Farida’ titled "ilmu taqāsīm al-ulûm" in Farâid will be given as an example.

Anahtar Kelimeler

‘Abd Allāh Kutāhī , Farāid al-funūn , Encyclopedia of Sciences , Kashkūl , Anmūzaj

Kaynakça

• el-Âmâsî, Âkifzâde (t.y.). Kitâbu’l-mecmûʻ fi’l-meşhûd ve’l-mesmûʻ. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Arabî 2527.
• Azamat, N. (2003). La’lîzâde Abdülbâkî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 27, ss. 90-92.) İstanbul: TDVİAM.
• Beydilli, K. (2020). Mustafa III. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 31, ss. 280-283). İstanbul: TDVİAM.
• Bursalı, Mehmed Tahir. (1333). Osmanlı Müellifleri. İstanbul: y.y.
• Çelik, A. (t.y.). Hasan Kutsî Efendi (Ödemişli). Konya ansiklopedisi. Erişim adresi: https://www.konyapedia.com/makale/2462/hasan-kutsi-efendi-odemisli.
• Çetin, N. (2014). Abdullah Nidâî Kâşgarî hayatı, eserleri ve tasavvuf anlayışı. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9(8), 345-363.
• Fazlıoğlu, İ. (2020). Gelecek geçmişi, şimdi kılma bilinci: Çağdaş dönemde İslam-Osmanlı mirası ile ilişkilerin kökleri üzerine. Lütfi Sunar (Ed.), Müslüman Dünyada Çağdaş Düşünce: Türk Düşüncesi içinde (C. 1, ss. 64-83). Ankara: YTB Yayınları.
• Fazlıoğlu, İ. (2022). Her şey Merv’de başladı: Taʻlîmî ilimlerin tahrîri. İ.H. Üçer (Ed.), İslam Düşünce Atlası içinde (C. 4, ss. 1333-1355). İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi.
• Fazlıoğlu, İ. (2022). Muhasebe Dönemi’nde nazarî ilimler. İ.H. Üçer (Ed.). İslam Düşünce Atlası içinde (C. 5, ss. 1727-1743). İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi.
• Fazlıoğlu, İ. (2022). Muhasebe Dönemi. İ.H. Üçer (Ed.). İslam Düşünce Atlası içinde (C. 5, ss. 1708-1726). İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi.
• Fazlıoğlu, İ. (2022). XVIII. Yüzyıl: Bir gelecek bilinci inşâsı: Tahkîk, tenkît ve teklif. İ.H. Üçer (Ed.), İslam Düşünce Atlası içinde (C. 5, ss. 1720-1726). İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi.
• Fazlıoğlu, i. (2023). mantık ile matematik arasında bir bilim olarak tarih. Türkiye Günlüğü, 156, 27-34.
• Fazlıoğlu, İ. (2024). Hem ‘Fâzıl’ hem ‘Köprülü’ olmak: Osmanlı ‘Erken-Yenilenme’ hareketine farklı bir bakış. Osmanlı Tarihinde Köprülüler Dönemi (1656-1710) -Yeni kaynaklar, yeni yaklaşımlar içinde (ss. 27-37), İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları.
• Fazlıoğlu, İ. (2024). Kriz ile kritik arasında Gazzâlî ve Tehâfut. Gazzâlî. Filozofların tutarsızlığı [Tehâfütü’l-Felâsife]. (S. Hasbî Efendi, Trc., A. Dişkaya, Nşr.) içinde (ss. 7-27), İstanbul: Ketebe.
• Kaya, M. C. (2020). İbn Sînâ’nın Kitâbu Aķsâmi’l-Hikme ve Tafsîlihâ’sı: Tahkik ve tercüme. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi, 3 (1), 1-40.
• Kütâhî, Abdullah b. Halîl (t.y.). Hulâsatu’l-ulûm. Kütahya: Kütahya Vâhid Paşa Kütüphanesi 2637; Akhisar Zeynelzâde 21.
• Râgıb Paşa, Koca. (2000). Sefînetu’r-Râgıb ve defînetu’l-metâlib. (A. Dehrûc, Thk.). Beyrut: Mektebetu Lübnan.
• Tüccar, Z. (2007). Onat, Naim Hazım. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 33, ss. 351-352). İstanbul: TDVİAM.
• Uyan, Ö. (2022). Koca Râgıb Paşa. İ.H. Üçer (Ed.), İslam Düşünce Atlası içinde (C. 5, ss. 1940-1941). İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi.
• Voulgaris, E. (1771-1772). Stoḥasmói eis Tous Paróntas Krisimous Kairous tou Ottomanikou Krátous. Petroupoli: y.y.