Bağımsız İsrail Devleti’nin Kuruluşunun Orta Doğu’daki Etkileri ve 1948-1958 Türkiye-İsrail İlişkileri

Yıl 2024, Sayı: 2, 216 - 264, 29.12.2024

Ozan Keskin , Ercan Karakoç

https://doi.org/10.58685/dsd.1541721

Öz

I. Dünya Savaşı ile birlikte Orta Doğu’da yeni bir düzen oluştu. Bu yeni düzenin bir üyesi ise İsrail adında bir Yahudi devletiydi. II. Dünya Savaşı’nın ardından bağımsızlığını kazanan İsrail devleti, Orta Doğu siyaseti için günümüze kadar süren büyük bir kaos oluşturdu. Yeni İsrail devletinin bütün komşuları, düşmanları olan Arap devletlerinden oluşuyordu. İsrail ise bölgedeki yalnızlığını, Müslüman, ama Arap olmayan ülkelerle gidermeye çalıştı. Bu doğrultuda İsrail’in bölgede kendisine en yakın gördüğü ülke ise Türkiye idi. Osmanlı İmparatorluğu’nun vârisi olan Türkiye için Soğuk Savaş’ın patlak vermesiyle tek güvenlik sorunu, bölgede herhangi bir komünist devletin veya yapının olmamasıydı. Bu yüzden İsrail ile diplomatik ilişkiler kurmasında herhangi bir beis yoktu. Bu makalede, İsrail’in kuruluş sürecinin Orta Doğu’daki etkilerinin yanı sıra İsrail’i tanıyan ilk Müslüman ülke olan Türkiye’nin niçin böyle bir adım attığı irdelenmiştir. Yapılan literatür taraması ve döküman analizi sonucunda her iki ülkenin de siyasi ve ekonomik nedenlerden dolayı birbirleriyle ilişkilerini geliştirmek zorunda kaldıkları, ancak bu ilişkinin başka iç ve dış politik olaylara yansıdığı gözlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İsrail, Türkiye, Arap Dünyası, Bağdat Paktı, Çevresel Pakt

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “BM Filistin Komitesi’nde Filistin’in Paylaşılması Kararı Aleyhine Oy Kullanmamıza Karşılık Arap Ülkelerinden Gelen Teşekkürler”, Yer: 266-793-49, 8 Aralık 1947.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “BMGK 3.Paris Toplantısında Filistin Durumu İçin Kurulması Kabul Edilen Üçlü Uzlaştırma Komisyonunda Türkiye’yi Temsilen Hüseyin Cahit Yalçın’ın Katılması”, Yer: 118-87-1, 1 Ocak 1949.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “İsrail Devleti’nin Tanınması”, Yer: 118-08-03, 24 Mart 1949.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “Ortaelçi Payesiyle İsrail Elçiliği’ne Seyfullah Esin, Maslahatgüzar Ünvanı İle Orhan Conker’in İsrail Elçiliği Başkatipliğine Tayinleri”, Yer: 210-37-2, 26 Kasım 1949.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “İsrail Hükümeti Ticaret Ve Ödeme Anlaşması Akdi İçin Müzakereler Yapmak Ve Tesbit Edilecek Metinleri Hükümet Adına İmza Etmek Üzere Fatin Rüştü Zorlu’ya Yetki Verilmesi”, Yer: 122-23-14, 10 Mart 1950.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “Filistin Mültecileri İstişare Komisyonu’na Türk Delegeleri Olarak Refet Bele’nin Katılması Ve Kendisine Gündelik Verilmesi”, Yer: 122-32-5, 8 Nisan 1950.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “İsrail ile Türkiye Arasında Ticari ve Ödeme Anlaşmalarına Dair Yapılan Modüs Vivendi.”, Yer: 43755-205820–4, 26 Temmuz 1950.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “İsrail’e Buğday Satışı Hususunda Mektup Teatisi Suretiyle Anlaşma Yapmak Ve Anlaşmayı İmzalamak İçin Turgut Menemencioğlu’na Yetki Verilmesi”, Yer: 131-25-10, 4 Nisan 1953.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “Türkiye İle İsrail Arasında İmzalanan 4.7.1950 Tarihli Ödeme Anlaşmasına Ek Protokolun Onaylanması”, Yer: 134-102-17, 25 Aralık 1953.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “V.Koç Firmasının İsrail Tel-Aviv’de Kurulmuş Palalum Ltd.Şti. İle Müşterek Kurulacak Olan Emaye Fabrikası İçin Göndereceği Makine Ve Tesis Malzemesinin Kanunundan Faydalandırılması”, Yer: 135-43-2, 30 Nisan 1954.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “Bağdat Paktı aleyhindeki propaganda hakkında Mısır Hariciye Vekili ile Ankara Elçiliği Arasındaki Yazışma”, Yer: 62-380-10, 5 Mayıs 1954.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “İsrail Donanmasına Mensup 3 Harp Gemisinin İstanbul Limanı’na Gelmesine İzin Verilmesi”, Yer: 136-48-3, 20 Mayıs 1954.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, “Wampire Tipi Suriye Bayrağı Taşıyan 13 Suriye Uçağı İle İsrail’den Satın Alınan 20 İle 23 Adet Av Uçağının İran’a Gitmek Üzere Türkiye Üzerinden Uçmalarına İzin Verilmesi”, Yer: 138-112-4, 4 Şubat 1955.
• Kitaplar ve Makaleler
• Aburish, Saïd K. 2004. Nasser: The Last Arab, New York: Thomas Dunne Books.
• Ahmad, Feroz. 2008. From Empire to Republic: Essays on the Late Ottoman Empire and Modern Turkey. Istanbul: Istanbul Bilgi University Press.
• Akdevelioğlu, Atay. Kürkçüoğlu, Ömer. 2018. “Türkiye’nin İsrail’i Tanıması.” Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I: 1919-1980 içinde, derleyen Baskın Oran, 635-652. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Anderson, Matthew Smith. 2001. Doğu Sorunu 1774-1923 Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnceleme. Çeviri, İdil Eser. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Armaoğlu, Fahir. 1995. “Amerikan Belgeleri ile Orta Doğu Komutanlığı’ndan Bağdat Paktı’na 1951-1955”. Belleten (59) 224: 189-236.
• Armaoğlu, Fahir. 2000. “Arap Milliyetçiliğinin Gelişmesi Sırasında Türk-Arap İlişkileri (1945-1970)” İki Tarafın Bakış Açısından Türk-Arap Münasebetleri içinde, derleyen Ekmeleddin İhsanoğlu, 151-197. İstanbul: İslâm, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Yayınları.
• Armaoğlu, Fahir. 1989. Filistin Meselesi ve Arap-İsrail Savaşları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Armaoğlu, Fahir. 2020. Türk Dış Politikası Tarihi. İstanbul: Kronik Kitap.
• Arı, Tayyar. 2012. Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi. Bursa: MKM Yayıncılık.
• Baş, Arda. 2018. “1958 Türkiye-İsrail Periferik Anlaşması”. Tarihin Peşinde: Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 20: 17-39.
• Barr, James. 2012. A Line in the Sand: The Anglo-French Struggle for the Middle East, 1914-1948. New York: W.W. Norton & Company.
• Bengio, Ofra.2010. The Turkish-Israeli Relationship: Changing Ties of Middle Eastern Outsiders. London: Palgrave Macmillan.
• Bilgin, M. S. 2017. “Turkey’s Foreign Policy towards the Middle East in the 1950’s and Its Impact On Turco-Arab Relations.” Gazi Akademik Bakış 11 (21): 245-259.
• Bozarslan, Hamit. 2011. Ortadoğu: Bir Şiddet Tarihi. Çeviri, Ali Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Cankara, Pınar Özden. 2018. İslamcıların Filistin Sorununa Yaklaşımı. İstanbul: İyidüşün Yayınları.
• Cleveland, William & Bunton, Martin. 2009. A History of the Modern Middle East. Boulder: Westview Press.
• Çalış, Şaban Halis. 2020. Turkey’s Cold War Foreign Policy and Western Alignment in the Modern Republic. London: I.B.Tauris & Co. Ltd.
• Çelik, Sinem. “Tarihsel Süreç İçerisinde Türkiye’de NATO Şüpheciliği.” KTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi 13 (25): 95-111.
• Danış, Mehmet Fahri. 2020. “Bir Anka Kuşu: Arap Milliyetçiliği.” Ortadoğu’yu Kuran İdeolojiler içinde, derleyen Zekeriya Kurşun, 71-119. İstanbul: Vadi Yayınevi.
• Darwish, Mahmoud Ahmed ve Huda Abdel Rahim Abdel Kadir. 2021. “Napoleon Bonaparte’s Declaration for the Estbalishment for of the National Home for the Jews in Palestine”. International Journal of Cultural Inheritance & Social Sciences 3 (6): 1-30.
• Deringil, Selim. 2014. İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Dursunoğlu, Alptekin. 2005. Stratejik İttifak: Türkiye-İsrail İlişkilerinin Öyküsü. İstanbul: Anka Yayınları.
• Dursun, Davut. 1991. “Bağdat Paktı.” TDV İslâm Ansiklopedisi içinde, c. 4: 446-447.
• Elpeleg, Zvi. 1999. Filistin Ulusal Hareketinin Kurucusu: Hacı Emin el-Hüseyni. Çeviri, Dilek Şendil. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Erkin, Feridun Cemal. 1987. Dışişlerinde 34 Yıl: Vaşington Büyükelçiliği II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Fırat, Melek. Kürkçüoğlu, Ömer. 2018. “1958 Lübnan ve Ürdün Olaylarında Türkiye’nin Tutumu” Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I: 1919-1980 içinde, derleyen Baskın Oran, 615-635. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gökay, Bülent. 2006. Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991: Soviet Foreign Policy, Turkey and Communism. New York: Routledge.
• Glassman, John D. 1975. Arms For The Arabs. London: The Johns Hopkins University Press. Halloum, Ribhi. 1989. Belgelerle Filistin. İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Irkıçatal, Eftal. 2012. “İkinci Dünya Savaşı Sonrası İngiltere’nin Ortadoğu Politikaları İçin Kıbrıs’ın Stratejik Önemi Ve Kıbrıs Meselesinin Ortaya Çıkışı”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15: 31-59.
• İşçi, Onur. 2021. Turkey and the Soviet Union during World War II. London: I.B. Tauris.
• Johnson, Paul. 2001. Yahudi Tarihi. Çeviri, Filiz Orman. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Karpat, Kemal Haşim. 2001. Ortadoğu’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk. Çeviri, Recep Boztemur. Ankara: İmge Kitabevi.
• Karpat, Kemal Haşim. 2012. Türk Dış Politikası Tarihi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kıllıoğlu, Mehmet Erkan. 2021. “Türkiye-İsrail Çevresel (Hayalet) Paktı”. Yeni Türkiye Dergisi (4) 7: 47-65.
• Kuneralp, Zeki. 1999. Sadece Diplomat: Anılar-Belgeler, İstanbul: İsis Ltd.
• Küçük, Enes. 2023. “Türkiye’deki Kaynaklar Temelinde İsrail’in Kuruluşundan 2000’li Yıllara Türkiye İsrail Eğitim ve Kültür İlişkileri”. Akademik Yaklaşımlar Dergisi 14 (1): 295-322.
• Kürkçüoğlu, Ömer. 1972. Türkiye’nin Arap Orta Doğu’suna Karşı Politikası. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Lewis, Bernard. 1987. Semites and Anti-Semites: An Inquiry into Conflict and Prejudice. New York: W. W. Norton & Company.
• Lewis, Bernard. 1968. The Emergence of Modern Turkey. Oxford: Oxford University Press.
• Lewis, Bernard. 1995. The Middle East: A Brief History of the Last 2,000 Years. New York: Scribner.
• Maalouf, Amin. 2000. Ölümcül Kimlikler. Çeviri, Aysel Bora. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Mansfield, Peter. 2012. Ortadoğu Tarihi. Çeviri, Hüsrev Yolsal. İstanbul: Say Yayınları.
• Mardin, Şerif. 2000. The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas. New York: Syracuse University Press.
• McGhee, George. 1990. The US-Turkish-NATO Middle East Connection: How the Truman Doctrine Contained the Soviets in the Middle East. New York: Palgrave Macmillan.
• Murat, Turgay. 2019. “İsrail Devletinin Kuruluşu ve Türk Basınına Yansımaları”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 29 (2): 449-468.
• Pappe, Ilan. 2007. Modern Filistin Tarihi: Tek Ülke, İki Halk. Çeviri, Nuri Plümer. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Pedahzur, Ami ve Arie Perliger. 2011. Jewish Terrorism in Israel. New York: Columbia University Press.
• Pirinççi, Ferhat. 2012. “Ortadoğu’da Silahlanmayı İlk Kontrol Girişimi: Üçlü Deklarasyon.” History Studies Ortadoğu Özel Sayısı: 376-389.
• Podeh, Elie. 2015. Chances for Peace: Missed Opportunities in the Arab-Israeli Conflict. Austin: University of Texas Press.
• Primakov, Yevgeni. 2010. Rusların Gözüyle Ortadoğu. Çeviri, Olga Tezcan. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Sağlam, Mete. 2023. “İngiliz Manda Yönetimi Altındaki Filistin’de Yahudilerin Uyguladığı Baskı ve Şiddet (1920-1948)”. Abant Sosyal Bilimler Dergisi 23 (3): 1664-1679.
• Sander, Oral. 2013. Türkiye’nin Dış Politikası. Derleyen Melek Fırat, Ankara: İmge Kitabevi.
• Shlaim, Avi. 2022. Demir Duvar: İsrail ve Arap Dünyası. Çeviri, Tuba Demirci. İstanbul: Küre Yayınları.
• Soysal, İsmail. 1982. “1939 Türk-İngiliz-Fransız İttifakı.” Belleten 46: 367-414. https://doi.org/10.37879/belleten.1982.367.
• Şenel, Burak. 2014. “İsrail Devleti’nin Kuruluşunda Türkiye’nin İsrail’i Tanıma Süreci”. Akademik Orta Doğu (9) 1: 157-178.
• Taşdemir, Fatma. 2000. “İsrail-Filistin Sorununun Selfdeterminasyon Hakkı Çerçevesinde Analizi”. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi (2) 2: 209-226.
• Tellal, Erel. 2018. “Sovyet İstekleri ve Değerlendirmesi.” Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I: 1919-1980 içinde, derleyen Baskın Oran, 499-521. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ulrichsen, Kristian Coates. 2014. The First World War in the Middle East. London: Hurst & Company.
• Yaşar, Fatma Tunç. Özcan, Sevinç Alkan. Kor, Zahide Tuba. 2011. Siyonizm Düşünden İşgal Gerçeğine Filistin. İstanbul: İHH Kitap.
• Yeşilbursa, Behçet Kemal. 2000. İngiltere ve Amerika’nın Ortadoğu Savunma Projeleri ve Türkiye (1950-1954). Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Yeşilbursa, Behçet Kemal. 2007. Orta Doğu’da Soğuk Savaş ve Emperyalizm. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Zürcher, Erik Jan. 2004. Turkey: A Modern History. New York: I.B. Tauris.
• Gazete Haberleri
• Bayur, Hikmet. “Arap-Yahudi İhtilafının Doğurabileceği Tehlikeler”. Kudret Gazetesi, 13 Ocak 1948.
• Can, Sabah. “Manda Vefat Ederken”. Ulus Gazetesi, 15 Mayıs 1948, s. 3
• Doğrul, Ömer Rıza. “Ürdün Kralı Abdullah’ın Cumhuriyete Beyanatı”. Cumhuriyet Gazetesi, 16 Mayıs 1948, ss. 1-3.
• Fenik, Faruk. “Türk Delegesi Filistin Davasında Türkiye’nin Kararını Söylüyor”. Vatan Gazetesi, 2 Mayıs 1947, ss.1-3.
• Us, Asım. “Kudüs’ü Araplar mı Yoksa Yahudiler mi İşgal Edecek?”. Yeni Gazete, 5 Mayıs 1948.
• Haritalar ve İnternet Kaynakları
• Harita 1: Sykes-Picot Antlaşması, BBC Türkçe “Sykes-Picot: Yüz yıldır hınç yaratan harita”, (Erişim Tarihi: 01.09.2024) https://l24.im/WMUCJ
• Harita 2: İngiliz Mandası iken Filistin Coğrafyası, BBC Türkçe “İsrail-Filistin sorunu nasıl başladı?” (Erişim Tarihi: 01.09.2024) https://www.bbc.com/turkce/articles/crg3gv17p00o
• Harita 3: BM Filistin Paylaşım Planı, BBC Türkçe “İsrail-Filistin sorunu nasıl başladı?” (Erişim Tarihi: 01.09.2024) https://www.bbc.com/turkce/articles/crg3gv17p00o
• Harita 4: I. Arap-İsrail Savaşı’ndan Sonra Filistin, BBC Türkçe “İsrail-Filistin sorunu nasıl başladı?” (Erişim Tarihi: 01.09.2024) https://www.bbc.com/turkce/articles/crg3gv17p00o
• YouTube, Al Jazeera Turk, Belgesel: Büyük Felaket 2. Bölüm, 2015. (Erişim Tarihi: 01.09.2024) https://www.youtube.com/watch?v=mlcesHavMA0